Gianin e Marinella

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Gianin e Marinella (1886)
by Gion Antoni Bühler
353331Gianin e Marinella1886Gion Antoni Bühler


I.
[edit]

Il chantun dals Grischuns, ina Confederaziun en miniatura, posseda forsa las pli bellas valladas alpinas en noss’entira chara patria helvetica – interessantas pervi da lur grondiusa natira muntagnarda, lur pizza gigantica cuverta cun naiv ed ils vasts glatschers, lur alps idillicas, pastgiras, cultiras e vasts guauds verd stgirs, lur auals e flumins ramurants che sa precipiteschan cun la furia ed impetuusitad da l’adolescenza dals bels munts, perfurond e sfratgond la spelma e grippa da granit per tschertgar ina via en la bassa e s’unir cun ils flums pli gronds che portan benedicziun a las planiras enturn nus. Il viagiatur che passa tras nossas valladas è mintga mument surprais danovamain da las scenarias grondiusas ch’al sa preschentan; prest sa chatta el sin autezzas ariusas cun vista intgantanta sur muntognas giganticas e valladas idillicas; l’auter mument ha el da traversar pass stretgs, chavorgias e spelms, en la profunditad dals quals ramuran auals alpins furius; ma gia il terz mument passa el en in stgir guaud da pigns gigants, dal qual la spessa sumbriva è penetrada da las odurs aromaticas da las flurs alpinas. Imposanta è er l’illuminaziun da nossas autas pizzas, cur ch’il sulegl da la damaun e da la saira tutga cun ses radis splendurants las testas ed ils dies glazials da las muntognas giganticas, las colurond en aur ed argient; ma betg main grondiusas e sumegliantamain seriusas èn las sumbrivas spessas, cun las qualas ils munts cuvernan las valladas cur ch’il sulegl tramuntant sparescha. Ina quietezza seriusa regia alura dapertut en las valladas, be interrutta forsa da la ramur dals auals e per curt temp dal zainet d’Ave Maria che penetrescha cun sia vuschina sonora la notg naschinta, dasdond en ils guauds ils numerus ecos ed en il cor da l’uman serius il sentiment da confidenza en la protecziun ch’el spera giu da tschiel durant il temp da stgirezza.

En ina da questas valladas idillicas manain nus il lectur bainvulent, sch’el ans vul suandar, per al raquintar la sort variabla, inconstanta dals umans, ils quals, uffants da lur bella e pittoresca cuntrada alpina, cumprovan ed attestan da spiert e da corp ch’ina natira grondiusa imprima al caracter da l’uman il senn per la simplicitad e moralitad sper l’energia ed il curaschi da cumbatter victoriusamain las numerusas adversitads da la vita. Nus bandunain Tusaun ed ascendain il Meir da vart sanestra da l’Alvra ramuranta, da sia sbuccada sper Seglias fin a Casti. Tras sfessas e chavorgias stretgas, tranter spelma gigantica, curra questa figlia giuvna, ma rapida e vehementa dals auts en la profunditad. Dad omaduas varts s’elevan munts stips cun bellas terrassas verdentas e paraids da spelma taissas, cun guauds e vals e vallatschas, cun cascadas e funtaunas frestgas. Ozendi po il viagiatur far questa via promenond en tutta commoditad per il stradun nov; ma avant in secul ed anc bler pli tard n’era quest viadi betg uschè facil da far, cur ch’ins stueva anc passar il Meir da la vart da Vaz sin ina senda nauscha che n’era betg mo fadiusa e stentusa, mabain er privlusa, surtut da temps nocturn e d’aura trida.

Casti giascha en la profunditad da la vallada gist sur il lieu, nua che l’Alvra beneventescha sia sora schumellina Gelgia, la quala l’accumpogna, perdend ses num, fin a la fossa en il Rain. Da Casti ans maina la strada nova sur la riva dretga da la Gelgia tras ils precipizis dal Crap Ses en la rienta vallada, numnada Surses, nua che nus chattain intginas bellas vischnancas, bain situadas amez lur culturas romanticas. Nus traversain prest la Gelgia e dirigin noss pass vers l’emprim vitg a la costa sanestra da la frestga Gelgia ed arrivain en curt temp a Salouf, ina bella vischnanca alpina, circumdada d’ina cultira fritgaivla spundiva, ma magnifica. Quasi orizontal s’eleva da vart occidentala da Salouf la fitg stippa Toissa sco ina gigantica schumellina dals flancs da l’aut Curvér, cun il qual ella furma ina sella u furcla, tras la quala bleras sendas e blers trutgs mainan ils numerus pelegrins al renumà pelegrinadi da Maria da Ziteil, ina pitschna baselgia situada gist al pe da la cresta dal Curvér. Da Salouf arriv’ins a quest lieu da pelegrinadi dad omaduas varts da la Toissatscha ed adina sin il territori da questa vischnanca. Salouf vala sco vischnanca fitg bainstanta e sa participescha sur sia via da colliaziun dals gronds avantatgs ch’il stradun commerzial ha purtà a la cuntrada, senza da l’autra vart patir en si’economia entras il luxus e las cumpagnias socialas ch’il transit favurisescha facilmain a donn e cust da la bainstanza generala e privata.

Nus stuain uss bandunar il temp preschent e returnar a l’entschatta dal 18avel tschientaner. Anno 1703, ina saira da la fin d’atun, è la populaziun da Salouf vegnida messa en gronda agitaziun. Placi Marun, in dals pli paupers vischins dal vitg, il qual aveva da nutrir cun la lavur da sia bratscha ina famiglia cun dunna e set uffants, aveva bandunà sia chasa gia la damaun marvegl per ir en il guaud a pinar laina. El aveva empermess a sia dunna Regina d’arrivar a chasa il pli tard a las trais, era però anc adina betg returnà da sia lavur, cumbain ch’igl aveva gia avant in’urella tutgà d’Ave Maria. La famiglia dal pauper Placi era en grondissima anguscha ch’i pudess esser succedì ina disgrazia cun il pauper bab, ed ils vischins e parents, als quals è vegnì communitgà quest retard dal lavurant diligent, èn sa preparads dad ir a tschertgar l’um pers. Circa ventg umens robusts, provedids cun ils utensils necessaris ed intginas laternas, en sa mess sin via per ir a traversar il guaud, en il qual Placi dueva avair lavurà quest di. Els èn sa spartids en trais partiziuns, per pudair recognoscar a medem temp in pli grond spazi dal guaud, ed eran sa cussegliads da puspè sa radunar en il Plan da togf, suenter avair percurrì il guaud en diversas direcziuns. Tschivlond, givlond e clamond èn ils umens penetrads en il guaud, guardond e spiunond da tuttas varts sch’els chattassan fastizs dal pers. Vers las diesch da la notg èn tuttas trais partiziuns arrivadas al Plan da togf senza avair chattà ils minims fastizs da quel ch’els tschertgavan.

Ils umens èn danovamain sa cussegliads, tge che els veglian uss interprender. Els avevan fitg pitschna speranza da chattar il disgrazià; pertge che la notg era stgirissima ed i cumenzava uss anc a pluschignar ed a cuflar. Ina part dals umens vuleva returnar a chasa, damai ch’i na saja betg pussaivel da chattar il disgrazià en questa stgiraglia; i saja meglier da returnar la damaun proxima en pli grond dumber a tschertgar danovamain. Auters vulevan anc cuntinuar cun la tschertga, schend, che sch’il disgrazià saja forsa anc viv, stoppia el pirir en ina tala aura durant la notg. Durant ch’ins sa cussegliava anc, han in pèr umens tschertgà roma setga ed intgina sterpa e fatg amez il plaun da la radunanza in fieu, per ch’ils umens possian sa stgaudar in mument. Dus dals umens èn s’allontanads cun ina laterna, per anc far ina recogniziun da vart sura dal plaun nua che stevan ils umens. Apaina s’allontanads circa tschient pass dals auters han els observà in grond aviez cupitgà. Els èn s’approximads a questa planta gigantica senza observar nagut suspectus. Ils umens èn sa fermads ed han spiunà enturn, sclerind cun lur laterna da tuttas varts. «Dieu en tschiel!», ha exclamà in dad els, «guarda, là giaschan ina segir ed in zappin!» Els èn s’avischinads al lieu nua giaschevan quests dus utensils ed han er prest scuvert il corp d’in um ch’era per gronda part cuvert da la roma dal grond aviez. Els han sbragì ad auta vusch e clamà ils auters umens ch’èn, udind il clom da lur cumpogns, s’avischinads al lieu da la disgrazia.

Ils umens han examinà il disgrazià ed enconuschì il pauper Placi Marun. Il disgrazià respirava anc, cumbain ch’el giascheva qua senza sentiment. Ils umens han intercurì exactamain sia situaziun per guardar, co ch’ins al pudess liberar da quella senza privel. Els han sromà l’aviez, sut il qual giascheva il pauper disgrazià ed han immediat realisà, co ch’era capitada questa disgrazia. Placi aveva pinà l’aviez, e cur che quel è cupitgà, era el crudà per terra ed era vegnì cun ina chomma sut il mutagl; in romatsch al aveva dà in culp giu per la testa. Probablamain aveva il disgrazià gia pers l’emprim mument il sentiment ed era giaschì forsa da las duas fin uss en svaniment sut quest pais. Ils umens han uss mess maun a la liberaziun. Cun forzas unidas als èsi reussì d’auzar tant enavant il mutagl ch’ins ha pudì liberar il disgrazià da sia situaziun terribla. Ils umens han uss fatg in grond fieu per stgaudar il corp marv dal disgrazià. Per fortuna avevan ils umens cun sai ina cuverta ed in grond bategl ed al han enzuglià bain en la cuverta per al proteger da la fradaglia. Els avevan er in pau vinars e vin ed han empruvà da derscher in pau da quel en bucca al disgrazià, e quai n’è betg restà senza effect. Suenter in quart d’ura, ch’il pauper um era uss stgaudà in pau dal fieu, ha el avert ils egls, ma na saveva betg discurrer. Ils umens èn sa cussegliads, co ch’els veglian transportar a chasa il disgrazià. Els han prendì intgins dals pli gronds roms da l’aviez cupitgà e furmà cun quels ina purtantina. Amez, nua che dueva giaschair il pauper disgrazià, han els mess roma pli pitschna a travers, per ch’el giaschia pli lom; alura al han els enzuglià bain bain en la cuverta ed en il bategl ed al han mess cun tutta precauziun sin il letg preparà. Sut quel han ins tratg duas tretschas e dus ferms sughets per pudair purtar meglier il disgrazià. Els èn uss sa preparads per lur partenza. Dus umens cun laternas èn sa postads davant, sis umens, trais da mintga vart, han auzà il disgrazià ed al han purtà cun tut quità; ils auters umens cun ina laterna èn suandads, adina pronts da gidar a purtar. Els pudevan avanzar be plaunsieu e cun gronda precauziun tras las chaglias e la pignola per ils trutgs graschels. Mintgatant sa fermavan els per stgamiar ils purtaders ed empruvavan alura da vivifitgar il disgrazià, al derschend in pau vin u vinars en bucca.

Durant che quests umens eran absents a la tschertga dal disfortunà Placi, han sia dunna e ses uffants passentà lungas uras d’anguscha ed afflicziun. Ils uffants cridavan cun la mamma e na vulevan betg sa laschar confortar. Intginas vischinas e parentas eran vegnidas en chasa da Regina per la confortar e sustegnair en cas da basegn. En davos maisa eran quatter dals uffants ed uravan cun la mamma per il pauper bab. Ils uffants pli pitschens avev’ins mess a letg e quels durmivan pacificamain sco il solit. Vers las diesch da la saira è er cumparì il reverendissim signur plevon en la chasa da la disgrazia per confortar la paupra famiglia. El ha impundì tut si’eloquenza per pudair quietar la mamma ed ils uffants, ha urà cun els e fatg speranza che la disgrazia presumada na saja forsa betg uschè gronda; ins duaja metter la fidanza en Dieu e mai sa render a la desperaziun. Avend dà la benedicziun, ha el bandunà la chasa per returnar a chasa sia. Cumbain che la notg era uss gia avanzada fitg, ardevan anc en bleras autras chasas las lampas; pertge che tut ils vischins prendevan viva part da la sort da Placi; ins aveva mirveglias tge novas che portian ils umens ch’eran ids a tschertgar l’um pers. Suenter mesanotg han ins udì ils pass d’in um che traversava il vitg e gieva direct vers la chasa dal pauper Placi. Suenter paucas minutas è el entrà en chasa, è ì da stgala si ed ha avert l’isch-stiva. Regina, pallida sco la mort, ha enconuschì l’um ed exclamà: «O mes bun cumpar Dosch, tge novas ma purtais?» «Na pigliai betg tema, mia buna cumar, jau As port meglras novas che quai che Vus quintavas forsa», ha ditg il cumpar Dosch, «nus avain chattà il Placi betg lunsch davent dal Plan da togf sper in aviez cupitgà; el viva anc e nus vulain avair speranza ch’ins al possia mantegnair en vita.» L’um ha uss raquintà a la dunna, co ch’els hajan chattà il disgrazià e co ch’ins saja londervi d’al transportar a chasa ed ha empruvà da confortar e consolar la trista famiglia tant sco ch’el saveva e pudeva. O quant bain ch’han fatg quests pleds confortants a la mamma ed als uffants! Il char bab n’era betg mort, igl era forsa pussaivel ch’el vegnia puspè saun!

Circa in’ura pli tard èn arrivads ils umens cun il disgrazià Placi ed al han purtà en chasa sia. La paupra Regina e ses uffants vulevan quasi sa desperar da la tema, vesend il char bab en in tal stadi. Il pauper Placi è vegnì mess en il letg ch’era gia pinà en stiva, e la dunna è sa bittada sin el ed al ha clamà cun vusch tremblanta; il pauper um ha bain avert ils egls, n’ha però pudì respunder nagut a las acclamaziuns amiaivlas da sia buna dunna. Ins ha fatg clamar il signur plevon ch’aveva inqual enconuschientscha da la medischina, per vegnir a savair ses cussegls e ses parairi. Il spiritual è immediat arrivà per guardar, sch’el possia proveder il disgrazià cun ils s. sacraments dals moribunds; vesend però che Placi n’era betg abel da far ina confessiun, ha il plevon versà intercurì il corp per guardar tge che saja d’interprender. El ha immediat observà ch’il pauper um aveva rut malamain la chomma sanestra e ch’i saja nair temp da far tut il pussaivel per retegnair il progress da l’inflammaziun. El ha fatg faschar il member inflammà cun in lenziel bagnà en aua frestga e laschà renovar quest’operaziun mintga diesch minutas. Alura han ins dalunga tramess in frar giuven da Regina a Savognin per in chirurg. Il pauper malsaun ha cumenzà a respirar pli liber e pli ferm ed ha er avert pli savens ils egls. Plaun a plaun parevi, sco sch’el revegniss e pudess far diever da ses senns. Tuttenina ha el clamà cun debla vusch: «Regina, aua, aua!» Immediat al ha la dunna purschì in cuppin cun latg buglì ed in pau aua. Il malsaun ha bavì questa bavronda cun grond gust ed è vegnì fortifitgà mirvegliusamain da quella. Plaun a plaun ha el cumenzà a discurrer inqual pled; ma il spiritual conscienzius ha ordinà ch’ins na duaja betg mulestar il malsaun cun al far dumondas, damai che quai al possia far donn. Vers la damaun è alura arrivà il chirurg da Savognin ed ha prendì il malsaun en sia cura. El al ha intercurì exactamain e n’ha chattà nagin auter donn considerabel vi dal corp che la ruttadira da la chomma. Il culp ch’el aveva survegnì dal rom giu per la testa, al pudeva bain avair fatg mal l’emprim mument, ma n’aveva chaschunà nagin donn e privel. Damai che la chomma era fitg unflada, ha el stuì spetgar dus dis fin ch’el ha pudì remetter la ruttadira. Quest’operaziun è reussida per cumplaina cuntentientscha dal chirurg e per grond plaschair da la famiglia, dals parents e vischins. La guariziun è ida plaun, ma segir vinavant ed il chirurg ha fatg tut ses pussaivel per restabilir ses malsaun en urden.

L’entira populaziun da la vischnanca ha prendì viva part da la disfortuna dal pauper Placi Marun, dal qual la situaziun era tut auter che agreabla. Il pauper um era almain per trais mais inabel da far insatge. Ma da quel temp, cur che regivan main las leschas civilas ils umans che las ductrinas cristianas il cor da quels, han ins er chattà meds e mesiras per far supportabla la sort dal pauper Placi Marun e da sia famiglia. Ils parents, vischins ed auters buns umens da la vischnanca han fatg voluntarmain tut las lavurs da Placi; ins al manava la laina, la resgiava e tagliava e pavlava sia vatga e sias chauras e nursas, e quai tut gratuitamain. Tgi che vegniva a visitar il pauper invalid, n’arrivava mai cun ils mauns vids; tut ch’al purtava paintg, chaschiel, in toc charn, in pèr curtaunas granezza ed autras chaussas, da maniera ch’el n’aveva mai da patir da las miserias. Mintga vischin sa carteva obligà da sustegnair in disgrazià tenor sias forzas. E quai era cunvegnent! In tal spiert d’aderenza ed uniun duess reger dapertut ed adina en las vischnancas; alura n’avess nagin da patir e tranter l’entira populaziun dal vitg regiss ventira e cuntentezza.

Il pauper Placi suffriva cun gronda pazienza las dolurs e punschidas da sia chomma nauscha. Ma da stuair star inactiv sin il dies en letg, quai al pareva fitg lungurus ed el ha reflectà ditg, en tge maniera ch’el pudess esser util a sia famiglia. Trais da ses uffants eran uss en ina vegliadetgna ch’el als pudeva instruir. Surmuntadas las emprimas e pli grondas dolurs, ha el cumenzà a far il magister da ses uffants. Marinella, sia figlia veglia, era ina mattatscha da prest indesch onns e da ses dus mattatschs aveva in prest otg e l’auter pli che nov onns. El ha cumenzà l’instrucziun segund la metoda veglia. Mintga uffant retschaveva mintga di ses pensum e stueva passar al letg dal malsaun ed al recitar sia lecziun. En emprima lingia al stuevan ils uffants emprender la ductrina cristiana, vulend Placi che ses uffants daventian avant tut l’auter umans cristians che sappian differenziar il bun dal mal e sappian, tge ch’els hajan da far en tuttas circumstanzas da la vita per arrivar a lur destinaziun. Ils uffants, als quals la mamma Regina aveva gia implantà in senn religius, eran fitg diligents en questa instrucziun e faschevan bels progress. Ultra da quai mussava il bab a ses uffants da leger e da far quint ed er in pau da scriver. Tuts trais faschevan bels progress en questas disciplinas. Ils uffants avevan buns talents, eran en tut lur interpresas diligents e sa devan anc extra tutta stenta per far tant pli grond plaschair al bab ch’els stimavan ed amavan da cor.

La mamma Regina era di e notg activa sco ina furmicla. Ella aveva gronda lavur cun avair quità dals uffants pitschens e cun las fatschentas ordinarias da l’economia. Cun ils uffants aveva ella in’excellenta disciplina. Ella als fascheva levar a bun’ura la damaun, als lavava e petgnava e nettegiava cun diligenza e pazienza, als radunava alura enturn la maisa, fascheva cun els l’uraziun da la damaun ed als admoniva da sa deportar bain durant il di. Avend dà a tuts l’aua benedida, als purtava ella l’ensolver, il qual consistiva per ordinari d’ina schuppa da farina spessa e bain cuschinada cun ina bella buccada paun da seghel. Avend alura fatg la solita uraziun suenter il mangiar, deva ella a scadin dals uffants in’occupaziun e fascheva attenziun che scadin fetschia exactamain quai ch’al era vegnì cumandà. Discordia na laschava ella mai pigliar ragisch tranter ses uffants; ella possedeva in dun particular da tegnair a mastergn ses pitschens. La saira la stueva mintga uffant render quint da quai ch’el aveva fatg durant il di, ed ella repartiva alura admoniziuns e laud tenor merit. Cur ch’ella stueva censurar u chastiar in u l’auter dals uffants, daventava quai mai cun irritaziun e gritta, mabain adina cun moderaziun ed amur materna. Uschia sa sviluppavan ils uffants excellentamain en tuttas direcziuns, da corp, da spiert e da cor.

La saira, cur che la mamma aveva mess a letg ils uffants, sa metteva ella a la roda sper il letg da ses um, ed ils dus conjugals tegnevan cussegl sur lur economia e las chaussas ch’els vulevan interprender en l’avegnir. Els possedevan ina fitg pitschna facultad e stuevan impunder tut lur diligenza ed activitad per pudair alimentar lur numerusa famiglia. Prevesend che Placi saja per quest onn inabel da far da quellas grevas lavurs sco ch’el fascheva auters onns, èn els vegnids perina ch’el duaja s’annunziar per quest onn sco nurser. Marinella, la figlietta, ed il mattatsch pli grond, Giusep, al pudevan gidar a far il pastur. Durant il temp da la primavaira pudevan ils uffants pertgirar sulets las nursas ed il bab pudeva, sch’el era abel da lavurar, cultivar durant quest temp ses pitschen funs. Avend ditg ponderà quella chaussa da tuttas varts, han els concludì da surprender il servetsch da nurser, sche la vischnanca als dettia quel. La stad vuleva Placi alura ascender la Toissa cun Marinella, e cun agid da questa svelta mattatscha pertgirar las nursas en l’alp. Vegnind il cuvitg ina giada a visitar Placi, è el vegnì supplitgà da recumandar cun buna chaschun a la vischnanca Placi per nurser, e quai ha il cuvitg empermess da far.

La guariziun da Placi n’ha betg fatg svelts progress. Fin mez schaner aveva el stuì star en letg; alura ha el pudì levar per intginas uras mintga di; ma da passar sin sia chomma rutta al fascheva anc fitg mal. Però il favrer ha el cumenzà a zoppegiar cun ina channa per la stiva enturn. L’emprima dumengia da mars è el sa rendì per l’emprima giada en baselgia al servetsch divin ed è er sa participà a la radunanza dals vischins, en la quala èn vegnids designads ils divers pasturs per l’onn current. Placi Marun è vegnì acceptà unanimamain sco nurser, e quai ha consolà il pauper um, vesend che tut ils vischins da la communitad al vulevan bain e ch’el aveva aspects da pudair gudagnar ses paun da mintgadi cun agid da Dieu e da ses buns uffants. Quest servetsch aveva el però da surprender pir il 1. da matg, cur ch’i vegniva ‹fatg mundi›, vul dir cur che la pasculaziun sin ils prads era serrada e scumandada. L’entira famiglia è s’allegrada, cur ch’il bab è arrivà a chasa cun la nova ch’el saja vegnì nominà nurser.


II.
[edit]

La gronda navada da l’enviern ha cumenzà a svanir, essend ch’il favugn aveva cumenzà a suflar l’emprima mesadad da mars cun tutta forza sur ils munts. Enturn s. Giusep era la cultura da Salouf per part terrenada, uschia ch’ils purs pudevan cumenzar a ladar lur funs. Las chauras e las nursas pasculavan gia sin la prada e vivifitgavan cun lur brunsinettas e scalins e cun lur beschlar la cultura da la vischnanca. L’aura è restada sur lung temp fitg favuraivla, uschia ch’ils purs han gia pudì cumenzar l’entschatta d’avrigl a cultivar lur funds e gia da mez avrigl han ins arà e semnà la granezza. Tut era en activitad da la damaun marvegl fin la saira tard. Ils ultims dis, essend l’aura fitg buna, han ins er laschà pascular la muaglia grossa sin la prada grassa.

Essend Placi Marun anc debel da lavurar ses pitschen funs, al gidavan ils vischins a far las lavurs ed el pudeva uschia terminar quellas cun ils auters. La fin dal mais però, cun la midada da la glina, è l’aura sa midada e daventada fitg trida e fraida. I naveva e cuflava quasi mintga di; i pareva, sco sche l’enviern vuless danovamain cumenzar sia cursa en las muntognas. Calonda matg è arrivà, ed il muvel ha stuì bandunar la cultira. Il chavrer ed il nurser han stuì cumenzar lur servetsch e chatschar lur animalets sin las pastgiras communalas dador la cultira da la vischnanca. Placi ha rimnà cun sia Marinella las nursas da la vischnanca e las ha chatschà sin la pastgira da la Motta. El ha instruì la mattatscha, co ch’ella haja da pertgirar sias nursas, nua ch’ella las haja da chatschar e cur ch’ella haja da returnar a chasa la saira respectivamain al zon tranter Deal e Salouf. Avend dà quest’instrucziun a sia mattatscha, è el ì a chasa per far autras lavurs necessarias. La mattatscha suandava conscienziusamain sia muntanera e la pertgirava cun tutt’attenziun. L’aura era fitg fraida e la paupra mattatscha stueva savens tschertgar ses refugi davos las chaglias per sa defender dal suffel settentriunal murdent che regiva gia dapi intgins dis. Tschessava il vent per tscherts muments e penetrava il cler sulegl ils nivels, devi alura bainduras sulegliadas, en las qualas l’uffant pudeva stgaudar sia membra airia. La saira chatschava ella las nursas al zon e ses bab era gia sa postà là davant la genna per gidar a chatschar la muntanera en quel. Ils proxims dis n’èn betg stads pli agreabels, però suenter è crudada ina buna plievgia e l’aura è daventada bella e chauda. Pir uss ha la pastgira cumenzà a verdegiar pli bain, e las flurettas, primulas, astras, violas, faschevan parada sper mintga trutg e senda ed er las chaglias cumenzavan a flurir stupent.

Avend la scossa pastg pli che avunda, aveva la pastura fitg bella vita da pertgirar e temp da s’occupar cun las bellas flurs. Ella racoglieva flurs da tuttas colurs e fascheva bellas ghirlandas, cun las qualas ella ornava la saira ils tschuts, cur ch’ella chatschava sia muntanera a chasa per la metter en il zon. La vita da pastura plascheva di per di meglier a Marinella; ella sa recreava cun ses tschuts che la circumdavan, faschond lur sigliots temeraris. Essend las chaglias anc en il suc, fascheva ella sunas e tschivlots e sunava da gust sper sia scossa. Bainduras chantava ella inqual melodia ecclesiastica ed er autras chanzunettas che la mamma l’aveva mussà. In di ch’ella era fitg da buna veglia, è ella sa pustada, ornada cun ina ghirlanda da bellas flurs enturn la testa, sin ina collina en la sumbriva d’in grond coller ed ha chantà cun vusch amuraivla, charsinond in bel tschut alv sco la naiv, la sequenta chanzunetta:

Agnè, miu car, cun launa fina,

Sco seida loma da palpar,

Stgellina ussa la brunsina,

Insembel nus volein cantar!

La neiv eis dapertut svanida,

Nos pascul vezzas verdegar;

E tranter caglias intessida,

Viola nus se vol mussar.

Las primulas er gia orneschan

La prada da pertot stupend,

E vezzas asteras, che creschan,

Nel clar e cauld solegl naschend.

Er brumbels caçia la boscaglia,

Sche vol mirar, miu agnellin;

Non stos temer plü la fredaglia,

Pos t’allegrar uss da contin.

Non ven mai plü la trida cuffla,

Mai bischas plü cun flat mordent;

Il vent be cauld uss semper suffla

Sur munts e valls da permanent.

Merloçias er e hirundellas

Tras l’aria vezzas navigar

E da pertot er las uçellas

Lur palazzins uss fabricar.

E tot sa ruschna e svolazza,

Insects e muscas e mus-chins,

Et uss s’allegra e solazza

Sün frastgas, rama e ramins.

Cur primavèra eis vegnida

Cun sia föglia e cun flurs,

Magnific ella eis vestida

ed agreabla in odurs.

O miu agné cun launa fina,

Sco seida lama da palpar,

Da cor tü ussa te festina

Da t’allegrar e da sperar!

Avend chantà la chanzunetta, ha ella prendì la ghirlanda da ses chau ed ornà cun quella il tschut e clamà sias nursas che pasculavan damanaivel, ed ha termaglià e discurrì cun ils tschuts, sco sche quels chapissan, tge che ella baterlass. Ma sia chanzun n’era betg vegnida udida mo da sias nursettas, mabain aveva gì anc in auter auditur. Ella aveva apaina cumenzà a chantar che la roma da la pignola è sa muvida en ina tscherta distanza, ed in pèr egls, nairs sco tschareschas, han fixà la pitschna chantadura cun la pli grond’attenziun. Quest auditur nunspetgà ed attent n’era nagin auter ch’il chavrer da Mon, numnà Gianin Guetgin, il figl da la vaiva Gretta Guetgin, nata Bischlagna, d’Alvaschagn. Quai era in mat frestg e robust da circa 13 fin 14 onns. El aveva chatschà quel di sias chauras da questa vart ed ascendì ina collina per survesair ses animals e la cuntrada. Andetgamain ha el udì en sia vischinanza ina vusch charina a chantar ina dultscha melodia. El è siglì en pe, ha penetrà la pignola fin ch’el è arrivà a l’ur dal bostget ed ha pudì survesair nunobservà il lieu, dal qual vegniva quella vusch chantanta ch’al plascheva extraordinariamain. El ha observà la giuvna nursera ch’el n’aveva mai vis fin uss; el ha vis, co che la mattatscha termagliava cun sias nursettas e las ornava cun flurs e cun ghirlandas. El ha contemplà in’urella questa bella scena e fiss il pli gugent s’avischinà a la pastura, n’ha però betg gì il curaschi da far quai, crajend ch’ina mattatscha che chantia uschè bain, saja insatge meglier ch’in chavrer da Mon. Guardond Marinella per casualitad vers il lieu, nua ch’il giuven chavrer era zuppà, ha quel temì ch’ella al pudess vesair ed è sa retratg. Ma l’ardiment al ha tentà ch’el ha dà in ferm tschivel; alura è el fugì en tutta prescha per returnar tar sias chauras.

Marinella è sa spaventada da quest tschivliez penetrant, è s’auzada ed ha guardà enturn per spiunar, tgi ch’haja tschivlà; ella n’ha però observà nagin e n’ha betg savì, tge ch’ella duaja far. Da penetrar en la pignola e tschertgar il tschivlottader, n’ha ella betg ristgà. Er sias nursas avevan piglià tema dal tschivel ed eran daventadas inquietas. Ella las ha rimnà enturn sai e na las ha betg pli bandunà fin la saira, cur ch’ella las ha chatschà al zon. La saira ha Marinella raquintà a chasa, co ch’ella saja oz stada tementada d’in tschivel che saja vegnì da la pignola d’ina collina vischina. Ils geniturs l’han quietà, schend che probablamain haja in lavurant en il guaud u forsa in pastur tschivlà per la tementar. Ella è sa laschada persvader ch’i saja imprudent da sa laschar starmentar d’in tschivel che mintga mattatsch sappia dar; ma durant la notg ha ella siemià dal tschivel ed è siglida ad aut, sco sch’ella vuless fugir. L’auter di l’ha il frar Giusep stuì accumpagnar sin pastgira. Udind e vesend ils uffants tut il di nagut suspectus, è la tema da Marinella la finala sa persa ed ella ha puspè cumenzà a far ses termagls cun sias nursettas sco avant.

Al frestg Gianin tunava la chanzunetta da la nursera da Salouf anc en las ureglias. El era in amatur dal chant e saveva er intginas chanzuns pastoralas ed è sa resolvì, dad er surprender in di la nursera cun in chant. Ils emprims dis n’è el betg sa laschà vesair en il revier da la nursera, cumbain ch’el gieva a spiunond per vesair la chantadura. In di aveva Marinella puspè chantà en il medem lieu ina chanzunetta e steva qua, termagliond cun ses animalets. Nunspetgadamain ha ina ferma vusch d’in mattatsch intunà en la pignola, danunder ch’aveva resunà tschel di quel tschivel, ina chanzunetta ed ha chantà:

Frestg ansolin, inavant, te festina,

Fresc uss sursaglia ils dutgs tü rapid,

Sequita spertamain tia mammina!

L’aura sa müda, il suffel eis trid.

Vus festinei er, mes bellas sterliglias!

Nüvels uss pendan al çel sminaciant,

Et a craschland ussa svolan corniglias,

Svolan in prescha, la selva passand.

Sü, miu cavrèr, ussa sü alla sperta,

Mein a çercar nella selva ün tetg!

Bischa e cuffla eis ussa alerta,

Ussa cumenza l’orcan pür da dretg.

Ussa curascha, sur crappa e lenna

Frestg vus sagli en veloces sagliots,

Per ch’arriveien uss prest alla genna,

Che nus averta cattein sut ils bots.

Buc, conductur, tü las mussa la senda,

Fresc inavant, tü valent barberun!

Güzza la corna, l’ureglia tü tenda,

Fresc inavant e non far il poltrun!

Audas il luf, co el urla da forza,

Sentas il vent nella selva tunar

E co il püf ussa picla la scorza,

Prompt e pinau d’attaccar e rubar!

Mira, co glüschan in quella spessaglia

Tranter las plantas dus ügls penetrants!

Quei eis il luf, il çerver, la canaglia,

Che per rapina vol çerner passants.

Fresc ansolin, inavant, te festina,

Fresc vus sterliglias, er vus festinei,

Tila tenei e sagli vus adüna,

Fresc inavant e vus mai non fermei!

O co la selva strement uss ramura,

E co el schüvla, il suffel rabiau,

Sco sche il mund ussa dovess ir sutsura,

E sco sche fuss il striegn leventau.

Finida la chanzunetta, ha il chantadur anc dà in givel ed è fugì. Marinella è stada fitg surpraisa da quai ch’ella aveva udì, e plain mirveglias da vegnir a savair, tgi ch’haja chantà quellas strofas; ella n’ha però betg gì il curaschi da s’approximar al lieu danunder ch’aveva resunà la chanzun. Ella è restada tut il di en ina tscherta agitaziun e spiunava semper, sche ella na vesess betg il chantadur; ma ella ha stuì restar en mirveglia, il chantadur n’ha betg sa laschà vesair. Il di suenter ha ella chatschà sias nursas a bun’ura pli ad aut ed è s’avischinada a la pignola, en la quala la vusch dal mattatsch aveva resunà. N’udind e sentind nagut, ha ella ristgà da penetrar tranter quella pignola. Ella ha chattà qua ina chamonetta fatga cun roma da pign, la quala pudeva proteger duas fin trais persunas dal sulegl e da la plievgia. Ella è entrada ed ha guardà enturn, e la finala è ella sesida sin dus craps che furmavan in banc. Sin il plaun amez la chamona ha ella observà in cuntè; ella al ha prendì enta maun e contemplà, al ha avert e cumenzà a tagliar cun quel in romet. Occupada cun quest termagl, n’ha ella betg observà ch’il chavrer da Mon, il Gianin, era gia arrivà davant la chamona e guardava cun surpraisa, tge che la nursera fetschia en sia chamona. La finala ha el prendì curaschi e ditg: «Bun di! tge fas ti qua en mia chamona?» Marinella ha piglià gronda tema udind questa vusch, ed ha respundì cun vusch tremblanta: «Ti ma stos perdunar che jau sun entrada en la chamona; jau sun casualmain passada tras questa pignola, hai observà la chamona, ed essend quella averta e senza isch, sun jau entrada per ruassar in mument. Quest cuntè che jau hai chattà giun plaun, tutga segir a tai.» Cun quels pleds ha ella purschì al chavrer il cuntè. Quel al ha prendì ed engrazià. «Ti na stos betg temair», ha el ditg a la mattatscha, «ti dastgas vegnir en mia chamona cur che ti vul. Ma ma di, tgi es ti?» E la mattatscha ha respundì: «Jau hai num Marinella e sun la nursera da Salouf.» Ils dus uffants han uss anc discurrì cun tutta creanza in’urella ensemen. Gianin ha prendì ses cuntè ed è ì a tagliar in bastunet da coller, al ha scursà per part, faschond da tuttas sorts figuras; alura ha el fatg amez la chamona in fieu e tegnì suravi il fist uschè ditg, fin che la part da quel ch’era scursada, è stada fitg brina. Alura ha el scursà l’autra part ed ha gì in bel bastunet giagl ch’el ha regalà a la nursera. Sisum aveva l’adester Gianin taglià en la scorsa in bel M grond ch’era uss bel brin ed inditgava l’iniziala dal num da Marinella. Quella ha prendì cun grond plaschair la channa ed engrazià al donatur per quest regal che l’ha allegrà dapli che forsa in object da luxus, dal qual quest simpel ed innocent uffant n’aveva gnanc la minima idea. Da qua davent s’inscuntravan ils dus uffants quasi mintga di. L’emprim temp era la chamona da Gianin il lieu da lur conversaziun e recreaziun. Gianin raquintava a Marinella tut las istorgias da strias, striuns e striegn ch’el aveva udì ina giada ed er autras bellas istorgettas, e Marinella mussava bainduras ina chanzun al chavrer. Lur scossas pasculavan pacificamain en la vischinanza, da maniera ch’ils pasturs avevan da far pauc.

Essend il pastg en la bassa consumà, han els plaunsieu stuì sa trair pli ad aut cun lur animals; els han chattà sin questas pastgiras dutgs, vals ed auals e termagliavan entirs dis sper quels. Gianin fabritgava chasas, resgias e mulins, entant che Marinella endrizzava ierts e curtins ed ornava il conturn dals edifizis cun flurs, tschispet e frastgas. In auter di fascheva Gianin cuntschets e rempars e furmava cascadas; el fascheva er chanals ed endrizzava funtaunas e bigls, e Marinella l’assistiva cun plaschair en tut quests gieus. Uschia è il matg passà als dus uffants a moda fitg agreabla, e la vita da pastur n’als è betg vegnida lungurusa. En il fratemp eran la alps terrenadas ed ins sa pinava en las vischnancas da chargiar quellas. Sco per il solit èn las alps da Salouf gia vegnidas chargiadas ils 4 da zercladur, ed in pèr dis pli tard è Placi Marun, accumpagnà da sia figlia Marinella, ascendì la Toissa cun las nursas da Salouf e da Mon. Placi ha sez stuì star durant la stad en l’alp da la Toissa, pertge ch’ins na dastgava betg confidar in’uschè numerusa muntanera be a la cura da ch’era anc in uffant. Dis quiets e da bell’aura aveva Placi da far nagut; Marinella pertgirava las nursas e las rimnava. Ma dis da plievgia e da bischas, che vegnan sin questas autas muntognas er durant la stad, sco er durant temporals, urizis ed orcans era Placi sez sper la muntanera e la pertgirava. Da temps da malauras fascheva el star sia figlietta en tegia a far la cuschinunza. D’ina tala cuschinunza en in’alp d’in nurser na faschev’ins da lez temp betg grondas pretensiuns. Las tratgas che vegnivan servidas en la tegia da la Toissa, consistivan d’in paun nair, chaschiel, latg, flutgets, tatsch, buglia e da quellas chaussas che Marinella saveva gia cuschinar fitg bain.

Gianin chatschava er sias chauras en l’alp Dafora, ed avend fitg bella vita da las pertgirar, al restava anc temp liber avunda da far sias excursiuns en las tegias, e bainduras visitava el er la baselgia da Ziteil, principalmain da dis, cur ch’igl era servetsch divin en il lieu da pelegrinadi. Tar da quellas chaschuns inscuntrava el bainduras Marinella che vegniva er tar la baselgia a far si’uraziun. La mattatscha aveva savens per disa dad ir tar la baselgia, surtut cur ch’ella pertgirava sias nursas a la bassa da la Toissa e cur ch’i n’era betg privel che sia muntanera sa sparpaglia. Essend la baselgia per ordinari serrada, urava ella avant la fanestra sper la porta; bainduras chantava ella la litania, autras giadas ina chanzunetta per satisfar a l’impuls da ses cor. In di era ella vegnida a Ziteil ed aveva urà sco per il solit avant la porta; alura ha ella intunà ina chanzunetta e chantà:

O Maria, mamma mia,

Miu refugi, miu confort,

Meina mai per dretga via

E dirigia mia sort!

O Maria, assistenta

Dels afflicts e conturbai,

Seias er per mai valenta

E non me banduna mai!

O Maria generusa

Protectura d’innocents,

Sejes semper mia pusa

In periculs e turments!

O Maria semper pura

E plü clara ch’il sulegl,

O imprima da mintg’ura

A miu cor ün bun consegl!

O Maria, benedida,

Tü es miu pli grand agüt,

E pro tei jeu ven, candida,

Per portar ti miu salüt.

Ella aveva apaina finì sia chanzunetta che Gianin è cumparì sin la collina sur la baselgia. Er el è vegnì a la porta ed ha chattà qua si’amia. Ils dus han urà ensemen intgins «Aves Maria» e chantà cun bellas vuschs l’imni «Ave maris stella». Alura han els bandunà il lieu da pelegrinadi ed èn ids a discurrind vers il pe da la Toissa. Observond a sa furmar in nivel stgir al grond Curvér, ha Gianin piglià tema che sias chauras al pudessan fugir, ed el è currì da l’alp or per rimnar sia muntanera. Marinella è ascendida la Toissa ed ha immediat rimnà sia muntanera per la chatschar en il stavel. Entant èn ils nivels s’engrondids rapidamain, ed en curt temp hai cumenzà a chamegiar ed a tunar fitg ferm. In suffel vehement è s’auza ed igl ha cumenzà a plover sco da derscher cun sadellas. La revolta en la natira è s’engrondida, ils auals e las vals tunavan e ramuravan zunt sgarschaivel e la finala hai anc cumenzà a tempestar da tala maniera che las pastgiras èn prest stadas tut alvas da la granella crudada. Per fortuna n’era la granella betg grossa; ma en blers lieus era ella stada ferma avunda per metter en moviment glitta e bovas. Observond Placi a s’avischinar il temporal, era el vegnì encunter a Marinella, ed a lur forzas unidas èsi reussì da chatschar lur muntanera en il stavel tar lur tegia. La paupra mattatscha era malamain bagnada ed ha stuì far in grond fieu en tegia per sa stgaudar e sientar la vestgadira bletscha. Er il pauper Gianin ha gì ina stentusa lavur da chattar sias chauras; sin la pastgira, nua ch’el las aveva bandunà, n’ha el chattà naginas; ma el saveva ch’ellas, spaventadas dal temporal, sajan curridas vers il guaud. El è currì en la bassa ed ha chattà la gronda part da sia muntanera sut il ‹crap da la tgamanna›, in crappun quader che furma d’in maun in tetg per blers animals. El ha spetgà qua fin che la vehemenza dal temporal è stada tschessada, alura ha el chatschà cun tutta prescha sia scossa a chasa, nua ch’el è arrivà pir da notg. Sia mamma era stada en gronda tema per el ed al ha dà ina reprimanda pervi da ses retard; raquintond però Gianin da la terribla malaura en las muntognas, è la mamma stada cuntenta che ses figl era mitschà senza pigliar donn.

Il proxim temp è l’aura plitost stada fraida e variabla, e Gianin n’ha betg chatschà ils proxims dis sias chauras uschè aut en la muntogna. La fin d’avust è vegnida ina pitschna naiv ch’ha necessità ils pasturs da las alps da chatschar lur muvels e scossas en la bassa. Er Placi aveva per inqual di stuì bandunar la Toissa cun sia muntanera e la pertgirava en il guaud sut il ‹crap da la tgamanna›. Ma cur che l’aura è sa meglierada l’entschatta da settember, èn las scossas returnadas en las alps per restar là fin ils 24 da settember. Er Gianin è puspè vegnì ad aut cun sias chauras e visitava savens il lieu da pelegrinadi da Ziteil; ma el n’ha mai pli inscuntrà la svelta Marinella. El girava per ils bots e per las muttas enturn e tschertgava rena ed autras ragischs per cumissiun da sia mamma. In di cur che sias chauras chamavan al pe da la Toissa, è el sa mess sin in crappun; el ha tschivlà e givlà; ma nagin n’al ha dà resposta. Sinaquai ha el intunà ina chanzunetta en laud da sia scossa e chantà:

Sterliglias e l’ansolamenta,

Quant bels sun quests animalins,

Ch’il munt nutrischa e viventa

E bein protegia sut ses pins!

Gianin aveva apaina finì questa strofetta ch’al ha respundì ina bella vusch clera dal precipizi en la medema melodia:

Plü bella eis la muntanèra

De nursas, boçs et agnellins

Cun launa alva u cun nera,

U senza corns u cun cornins.

Gianin ha immediat enconuschì la vusch da la nursera da la Toissa ed ha intunà ina segunda strofa, a la quala la nursera ha immediat respundì, ed uschia è naschì il sequent chant vicendaivel:

Chavrer:

Tü non conoschas mias cauras

E non las pos appreziar;

Non vezzas co da totas auras

Adestras sun e d’admirar?

Nursera:

O tgei m’importa l’adestrezza

E tgei ils gronds sagliots e sagls?

Juu ama plü l’amieivlezza

Dels agnellins bellins e gagls.

Chavrer:

Però cur tü es sitibunda

E molestada dalla fam,

Miu latg tü has bugen avunda,

Che gusta aschi dulç e lam.

Nursera:

Ma cur arriva la fredaglia,

Che tia membra sto tremblar,

Nagut sas far tü plü da vaglia,

Che spert in launa t’inzugliar.

Chavrer:

Ma miu caschöl e la paschada

Non ascas tü mai imblidar;

Da quest pulment dretg restaurada,

Pos ils strapazs tü surportar.

Nursera:

Ma non conoschas la puina,

Ch’ün sa dal latg da nursas far?

Negüna rauba eis plü fina,

E meglier sas nagut gustar.

Chavrer:

Non vezzas mintga di allura

Ascender cauras il Curvér

E star in fila sin l’altura

Per l’aria fresca là goder?

Nursera:

Per bleisas della Toissa giran

Las nursas mias, pasculand,

E da scrupusa grippa miran,

Cur ellas stattan qua camand.

Chavrer:

Las cauras, cur qua ven l’aurizzi

Cun nüvels e cametgs e tuns

E tot che trembla dal stramizzi,

Saglind se salvan sur darguns.

Nursera:

Er sün la Toissa qua ramura

Zun vehement il temporal;

Ils dutgs terribel van allura,

E ferm strasuna er l’aual.

Chavrer:

Jeu vom a casa, uss eis l’ura

Gia arrivada da partir;

Damaun marvegl nell’aria pura

Ma vezzas tü puspei vegnir.

Nursera:

Cun questa flur uss la capella

Mi stos tü subit aunc ornar,

E la manten mi fresca, bella,

Sche tü pro mei vol returnar.

Apaina finida l’ultima strofa, è crudà dal precipizi in bel matg da crestas-cot cotschnas cun in’alva amez quasi davant ils pes dal chavrer; quel ha prendì las bellas flurs e las ha mess vi da la corda da ses chapè. «Grazia», ha el clamà a la pastura ed è s’allontanà cun sias chauras per las chatschar a chasa, senza avair observà la pastura che sa tegneva zuppada davos in zundrin. Paucs dis pli tard è danovamain vegnida ina tala malaura cun cufla e naiv sin las muntognas ch’ins ha stuì stgargiar tut las alps. En paucs dis è vegnì dà liber il bual d’atun ed ils pasturs eran uss en libertad.

Placi Marun ha terminà cun agid da sia famiglia tut las lavurs ch’eran anc da far sin la champagna ed è sa provedì cun laina per l’enviern. Sia chomma al duleva bain anc bainduras, surtut cur che l’aura steva per midar, ma n’al impediva betg pli bler tar la lavur, uschia ch’el pudeva uss puspè far sias lavurs sco avant quest cas da disgrazia. L’onn era stà fritgaivel e Placi aveva fatg ina bella racolta da ses pitschen funs. El sperava cun sia brava dunna da pudair passentar l’enviern senza vegnir en miserias.

Er l’adester Gianin aveva pendì ses corn e la tastga da marenda vi la paraid cun la speranza da puspè al prender la primavaira proxima per mauns e cuntinuar sia vita da pastur. Ma il proverbi di: ‹L’uman propona e Dieu dispona.› Gretta Bischlagna, sia mamma, aveva in parent a Lantsch che fascheva gia da blers onns ennà il viturin e manava vin vuclina a Cuira. El aveva cumprà anc in terz chaval e stueva uss avair in famegl ch’al accumpagnava sin sias vias stentusas. Vesend quel in di a Casti il frestg Gianin, al ha el dumandà sch’el na veglia betg vegnir tar el en servetsch. El stuessi pavlar ils chavals ed al accumpagnar sin ses viadis a Clavenna. Gianin ha relatà quai a sia mamma, e quella è ida in di a Lantsch tar il parent ed ha la finala dà ses consentiment, da laschar ir ses figl tar quel. Paucs dis pli tard è Gianin entrà en servetsch, cumbain ch’el era anc giuven da far il viturin. El n’aveva però betg da far ses viadis sulet, mabain adina mo en cumpagnia dal parent, il qual era in um ferm e robust.


III.
[edit]

L’atun era fitg bel e serain e noss giuven viturin aveva gia fatg divers viadis a Clavenna ed a Cuira cun ses aug Caspar Malin. Al frestg giuvenot plascheva questa vita ambulanta. El aveva fatg sco viturin en dus mais dapli experientschas ch’en si’entira vita da fin qua. El è sa mussà fitg inschignus ed era spert sco in utschè. Las vias tridas e nauschas n’al starmentavan betg; el era fitg giudizius per sia vegliadetgna, da maniera che l’aug Malin al dastgava confidar da tuttas sorts cumissiuns. El saveva gia in pau tudestg, avend savens occasiun d’udir a tschantschar questa lingua a Lantsch e sin ses viadis, e talian saveva el gia discurrer in pau, damai ch’il dialect da Clavenna al tunava quasi sco rumantsch. Gianin era fitg cuntent cun sia sort e vegniva er tractà bain da l’aug. Quel al aveva provedì cun la vestgadira d’enviern necessaria ed al aveva ultra da quai anc regalà ina u l’autra bagatella. Gianin purtava tut quai ch’el gudagnava a sia mamma, la quala el pudeva visitar las dumengias cur ch’el era a Lantsch. L’enviern è arrivà e cun quel las cuflas e navadas en las muntognas. Alura aveva il pauper giuven savens gronds strapazs ed arrivava bainduras las sairas mez mort tar las solitas staziuns dals viturins. El n’ha però betg pers il curaschi. El n’era betg in da quels giuvens che sa starmentan da mintga sforz e fugian las lavurs e stentas; mabain el ha emprendì da guardar frestg en fatscha als privels ed a las adversitads e da superar ils obstachels ch’al vegnivan encunter.

Gianin aveva gia dus onns fatg il viturin cun ses aug ed era sa sviluppà excellentamain durant quest temp. Cumbain ch’el aveva be 17 onns, sche era el pli grond che ses aug ed a proporziun er fitg ferm. El substituiva uss cumplainamain in famegl, e l’aug era fitg cuntent cun il frestg giuven. Gianin avess gugent vis ina giada la nursera da la Toissa, si’amia; ma el n’ha mai gì l’occasiun dad ir a Salouf, e Marinella aveva er anc mai visità las vischnancas dal conturn. Da quel temp vivevan ils umans pli simpel e quietamain. Lur plaschairs eran la lavur e lur allegrezzas il prosperar da lur cultiras. Per las vias gieva la schenta fitg pauc, sch’ella na stueva betg. Marinella enconuscheva Salouf, Ziteil ed il Curvér e la Toissa cun sias pastgiras e sias costas. Ils auters vitgs da la vallada aveva ella be vis da lontan. Ella era però cuntenta cun sia sort.

La primavaira dal terz onn da ses servetsch da viturin è Gianin arrivà ina saira a Clavenna per chargiar vin e returnar l’auter di a chasa. Essend el in giuven frestg e da stupenta cumparsa, è in signur ester ch’era arrivà quel di a Clavenna ed alloschava en la vischinanza da l’ustaria, en la quala pernottavan ils viturins da Lantsch, s’infurmà tar l’ustier tge giuven che quest viturin saja, danunder ch’el derivia e co ch’el haja num. L’ustier aveva bain vis bleras giadas Gianin, ma n’al enconuscheva betg pli exact. Il signur ester ha supplitgà ses ustier dad ir a clamar il viturin giuven, el veglia tschantschar in pèr pleds cun quel. E l’ustier è ì en l’ustaria dals viturins, ha chattà là Gianin a maisa ed al ha supplitgà da vulair vegnir en chasa sia; in signur ester giavischia da discurrer cun el. Gianin è immediat s’auza ed è suandà l’ustier; quel al ha manà en ina bella stanza da sia chasa, en la quala sa chattava il signur ester. «Jau hai l’onur d’As preschentar il giuven, cun il qual Vus avais desiderà da discurrer», ha ditg l’ustier ed è s’absentà per betg vulair disturbar il signur.

«Ma perdunai, mes giuven, che jau As hai stentà da vegnir tar mai», ha ditg il signur cun vusch amiaivla, «e che jau ma prend la libertad d’As far inqual dumonda, sche Vus ma lubis quai.»

«Jau sun pront d’As respunder, ma schai be cun tge che jau As poss servir», ha replitgà Gianin cun tutta sinceradad.

Il signur ha cuntinuà ses discurs, schend: «Jau vuless gugent savair danunder che Vus essas, tgi ch’èn Voss geniturs e tge vocaziun u mastergn che Vus avais.»

Gianin ha respundì curt e precis: «Jau hai num Gian Guetgin; mes bab è mort che jau era apaina trais onns vegl; mia mamma ha num Gretta, nata Bischlagna, ed abitescha ad Alvaschein, circa 15 uras da qua. Jau sun uss il terz onn famegl tar in da mes augs da Lansch e fatsch il viturin per e cun mes patrun.»

«Ma quai vegn ad esser ina lavur stentusa e privlusa da passar las muntognas, surtut d’enviern», ha il signur remartgà.

«Gea, la vita da viturin è bain spinusa; ma jau sun disà en las muntognas e n’hai betg tema da quellas; sco chavrer sun jau girà bler per las muntognas enturn ed enconusch ils privels che smanatschan qua.»

«Il curaschi stat bain ad in giuven sco Vus», ha ditg il signur. «Ma sche Vus pudessas forsa avair in servetsch pli lev, main privlus e cumpiglià cun damain strapazs e forsa er cun meglra paja, na fissas betg pront d’acceptar in tal?»

«Quai dependa tut da las circumstanzas», ha Gianin replitgà. «L’emprim stoss jau savair, tge servetsch che jau avess da surprender e sut tge cundiziuns. Alura stuess jau anc avair il consentiment da mia mamma ed il permess da mes aug, mes patrun preschent, il qual m’ha tractà fitg bain, per pudair entrar.»

«Quai è brav da Vus», ha il signur ditg, «ins vesa che Vus avais il cor e la testa en il dretg lieu, quai ma plascha! Jau vi uss er dir, tge che jau giavisch. Jau hai basegn d’in charrotschier, dal qual jau ma pos fidar. Sche Vus vulais surprender quest servetsch, sche ma fa quai plaschair. Jau abitesch a Modena, ina bella citad. Vus avessas d’avair quità per mes chavals da charrotscha e da far il charrotschier cur che jau u insatgi da mia famiglia vul far ina charrotschada u in viadi pli lung. Ed essend che Vus ma plaschais, As vi jau dar ina bella paja, cun la quala vus pudais esser cuntent. A mes ultim charrotschier deva jau 10 liras il mais, ma a Cus dun jau da l’entschatta davent 15 liras. Vus pudais esser persvas che Cus chattassas in bun ed agreabel servetsch. Jau As dun in termin da pensar e d’As cussegliar cun Vossa mamma e cun Voss aug. En quindesch dis vegn jau puspè ad esser qua a Clavenna e Vus ma pudais alura dar ina resposta definitiva.»

«Ebain», ha ditg Gianin, «en quindesch dis vegn jau a returnar a Clavenna ed As vegn a dar resposta. Ma er en cas che jau acceptass Vossa proposta, na pudess jau betg fixar il di, cur che jau pudess entrar en servetsch. Quai dependess da mes aug, il qual jau na pudess betg bandunar, avant ch’el avess chattà in auter famegl ch’al cunvegniss.»

Il signur è stà cuntent cun questa resposta da Gianin, il qual al plascheva pervi da sia bella cumparsa e sia sinceradad e franchezza cun la quala el discurriva. El ha fatg purtar l’ustier in magiel dal meglier vin a Gianin ed anc conversà in mument cun el.

Cur che Gianin è arrivà a chasa tar ses aug ed al ha raquintà quella chaussa, na vuleva quel betg consentir ch’el possia ir davent dad el. Er sia mamma n’era betg d’accord ch’el la bandunia; pertge che Gianin era ses sulet uffant, ed ella al avess gì pli gugent a chasa ch’en terras estras. Gianin però fiss pli gugent entrà en quest servetsch nov; el sperava da pudair far sia fortuna a Modena. Perquai ha el impundì tut si’eloquenza da persvader sia mamma e l’aug che quest servetsch al cunvegnia, e talunà fin che la mamma e l’aug al han lubì d’acceptar il servetsch offert. L’aug aveva empermess d’al licenziar en in mais. Ma anc avant che Gianin returnia a Clavenna, aveva l’aug chattà in auter famegl. In frestg giuven da Lantsch, dal qual ils geniturs eran morts dacurt, era sa mussà e sa declerà pront da remplazzar Gianin, da maniera che quel pudeva immediat partir da Clavenna cun ses signur vers Modena. Gianin è sa preparà per sia partenza ed è sa provedì cun tut quels effects ch’al parevan necessaris en ses nov servetsch. El è partì, suenter avair dà in dolurus cumià a sia mamma ed al bun aug, cun il famegl nov, al qual el dueva anc mussar tut las staziuns, nua ch’el aveva da sa fermar. Gianin è sa mess sin via cun ina tscherta dolur en il cor. El dueva uss bandunar las bellas muntognas alpinas ch’eran fin uss stadas ses entir mund. El è sa regurdà da sia vita da pastur e da si’amia Marinella ch’el n’aveva mai vis pli dapi il temp ch’el aveva bandunà la cuntrada da la Toissa. Passond tras il Surses, ha el contemplà cun egls emplenids cun larmas la cuntrada ed ils vitgs ch’el dueva bandunar uss per pli lung temp.

Arrivà a Clavenna, ha el chattà là ses nov patrun ch’al spetgava gia ed aveva grond plaschair che Gianin aveva acceptà il servetsch offert. Gia l’auter di è el partì cun il patrun vers Modena. Cur ch’els èn arrivads a Como ed han cumenzà a charrotschar tras la planira lumbarda, ha in tschert laschar encrescher surprendì Gianin. Las muntognas al mancavan ed el crajeva dad esser sa pers en il vast mund. En paucs dis èn ils viagiaturs arrivads a Modena, e Gianin ha surpiglià sia plazza da charrotschier. En curt temp ha el enconuschì perfetgamain ses servetsch, il qual el adempliva cun exactezza. El ha cumenzà a nettegiar las charrotschas ch’ellas glischavan sco aur ed argient; er ils bels chavals rugalava el excellentamain, da maniera ch’els han fatg en curt temp bella prova e faschevan ina tut autra cumparsa. Vulend il patrun dar in di in cumond a Gianin, è el vegnì en stalla per al tschertgar; el è stà surprais da l’excellent urden ch’el ha chattà dapertut nua che Gianin aveva da lavurar e cumandar. Tut era proper, mintga chaussa aveva ses lieu. Il patrun ha ludà ses charrotschier nov ed al ha fatg in regal per exprimer anc meglier sia cuntentezza. Gianin era daventà il favurit da l’entira chasa, pervi da sia buna conduita e sia prontezza da far a mintgin in servetsch sch’el saveva. El era er religius e frequentava il servetsch divin mintga di ch’el n’era betg impedì da far quai pervi da lavurs necessarias. Gianin era medemamain fitg cuntent cun ses servetsch sco er cun il tractament en la chasa dal patrun. La servitid tegnev’ins bain en questa chasa en tuts reguards.

Avend passentà dus mais agreabels en ses nov servetsch a Modena, avess Gianin gugent dà novas a sia chara mamma da sia sort; ma co far quai? El saveva bain leger cudeschs stampads en rumantsch, ma scriver na saveva el betg. Ses patrun al avess gugent scrit ina brev, ma quel scriveva talian e sia mamma saveva be rumantsch. El na saveva betg co far per dar novas da sai a sia buna mamma. Passond in di tras las stradas da la citad per far ina cumissiun per ses patrun, ha el udì a discurrer rumantsch avant la porta d’in café. El ha legì sin la tavla sur l’isch: ‹Caffé di Nuot Andri.› Immediat è el sa regurdà che quai saja in num engiadinais ed è sa decidì da visitar quest stabiliment cun l’emprima bun’occasiun. Intgins dis pli tard, avend liber per intginas uras, è el ì en il numnà café Andri, è sa mess davos ina maisa, ha fatg purtar in cuppin mocca e cumenzà in discurs cun il giuven ch’al ha servì il café. S’accurschend Gianin ch’il giuven na discurriva betg anc talian cun la facilitad dals Talians, al ha el dumandà, sch’el saja d’in auter pajais. Il giuven al ha respundì ch’el saja in Grischun ed arrivà a Modena pir avant trais mais. Gianin ha respundì ch’er el saja in Grischun ed ha cumenzà a discurrer rumantsch cun il giuven servient, il qual aveva num Vital. Ils dus giuvens han conversà ina pezza ensemen ed èn daventads amis. Vital ha communitgà a Gianin ch’il signur Andri, il patrun e proprietari dal café, saja ses aug; el saja d’Ardez e discurria er gugent rumantsch. Entrond signur Andri in mument pli tard en il local, ha Vital preschentà Gianin a l’aug, e quel ha mussà in grond plaschair da pudair beneventar in cumpatriot en sia chasa. El è sa mess a maisa sper ils dus giuvens ed ha conversà cun Gianin ed è s’infurmà da si’occupaziun. Gianin al ha raquintà danunder ch’el saja, tge ch’el haja fatg fin uss e ch’el haja chattà qua a Modena in fitg bun servetsch. El al ha er relatà l’embrugl, en il qual el sa chattia da preschent, perquai ch’el na sappia betg scriver a sia chara mamma.

Signur Andri è s’offert da scriver la brev per Gianin e quest ultim ha relatà, tge ch’el duaja scriver. L’auter di ha Gianin pudì vegnir en il café per la brev. Signur Andri ha prelegì a Gianin la brev e quel è stà fitg cuntent cun quai ch’era scrit. El ha engrazià chaudamain al signur Andri per quest servetsch ed ha immediat spedì la brev. Ma el sentiva uss fitg la mancanza da betg savair scriver, e suenter avair reflectà la chaussa, ha el piglià la resoluziun d’emprender l’art da scriver. A la resoluziun è er immediat suandada l’execuziun da quest plan. Gianin ha cumprà palpiri, pennas ed in chalimar ed ha cumenzà a designar singulas letras e la finala exemplars da scrittiras. El ha però sentì che be copiaturas na sajan betg suffizientas per savair scriver endretg; el vuleva er emprender a cumponer ed a metter en scrit quai ch’el sez pensava; ma en quest rapport era el anc debel, ed el è sa resolvì da prender lecziuns privatas per emprender da scriver endretg. El ha chattà in vegl magister, il qual al ha dà quellas lecziuns per ina bagatella, e Gianin ha impundì tutta diligenza per arrivar a ses scopo, quai ch’al è reussì. Cur ch’el ha scrit suenter in mez onn per la segunda giada a sia mamma, era el abel da sez cumponer e scriver la brev, e quai al ha allegrà e stimulà da cuntinuar cun ses studi per sa perfecziunar anc meglier en quest art. Gianin pudess servir a blers da noss giuvens per exempel co ch’in sa instruir e cultivar sasez, cur ch’ins ha la dretga premura e diligenza da far quai. Ma ina gronda part da la giuventetgna dal temp preschent, la quala ha gì ina buna instrucziun en nossas scolas, emblida, suenter avair bandunà la scola, quai ch’ella aveva emprendì, e suenter paucs onns èn blers inabels da scriver insatge ch’avess pes e mauns. Ils geniturs na duessan betg tolerar ina tala indifferenza da lur uffants, anzi als stimular da sa cultivar en ils divers roms da las scienzas ch’èn uschè utils a la vita pratica.

Gianin aveva gia servì circa trais onns a Modena ed era sa sviluppà en quest temp en tuts rapports favuraivlamain. Cumbain ch’el era in giuven da be 20 onns, fascheva el ina stupenta cumparsa. El era grond, schlanc e svelt ed aveva ina colur sco vin e latg. Dasperas enconuscheva el ses servetsch da charrotschier fitg bain, meglier che scadin auter charrotschier en questa citad. Cur che Gianin charrotschava tras las stradas da la citad, sa fermavan blers passants per considerar ses equipament ed admirar l’adestrezza ed eleganza, cun la quala el manava ses chavals. Ses signur era fitg cuntent cun el ed aveva gia suenter l’emprim onn augmentà sia paja, uschia che Gianin steva forsa il meglier da tut ils auters charrotschiers a Modena. El era cuntent cun ses patrun e cun ses servetsch e gnanc siemiava da vulair bandunar quel. Ma savens daventa quai ch’ils uman gnanc s’imagineschan. Avend Gianin acquistà il renum d’in excellent charrotschier, avevan blers auters signurs tschertgà da prender Gianin en lur servetsch; in al aveva offert ina pli gronda paja e fatg da tuttas sorts empermischuns per al stimular da midar servetsch, ma tut invan. In di però al ha ses bun patrun fatg clamar en sia stanza, e cur che Gianin è entrà, ha el immediat observà ch’i saja daventà insatge che na plaschia betg al patrun. «Tadlai mes bun Gianin, tge novitads jau as port!», ha cumenzà il signur; «jau sun oz nunspetgadamain vegnì clamà en il palaz dal duca. Jau na ma saveva betg imaginar, tge che jau duaja avair da far en quest palaz. Avend apaina numnà en l’avantchombra mes num, m’han ins manà tar l’administratur u maiordom dal chastè. Quel m’ha retschet cun exquisita curtaschia ed er immediat inditgà il motiv, per il qual ins m’aveva fatg clamar en il palaz dal duca. ‹Vus savais›, m’ha ditg l’administratur, ‹ch’il prinzi, il figl da noss bun duca, ha da far in grond viadi quest onn cun ses educatur ed in pèr servients. El vegn a visitar Roma e Napoli e probablamain Palermo; da là navighescha el a Genua, passa Milaun e vegn alura a cuntinuar ses viadi fin a Vienna, nua ch’el vegn a restar per intgin temp. Il duca è en grond quità per ses figl e vul far tut il pussaivel, per al procurar buns e fidels servients sin quest lung viadi. El ha udì che Vus hajas in excellent charrotschier, il qual sa distinguia favuraivlamain en ses servetsch e saja in giuven d’exemplara conduita; il duca As lascha supplitgar d’al vulair ceder quest giuven sin quest viadi en cas che quel acceptass il servetsch da charrotschier tar ses figl. Il duca al empermetta almain 50 liras il mais e tutta vestgadira e quai ch’el ha uschiglio da basegn, ed er in bunamaun na vegn betg a mancar, sch’il giuven serva per cuntentientscha da ses signur.› El ha surris e spetgà mia resposta. Vus savais, Gianin, quant navidas che jau As perd; ma en quest mument n’hai jau betg gì il curaschi da snegar la supplica dal bun duca, ed jau hai pia concedì d’As licenziar, sche Vus vulais acceptar il servetsch numnà. La plazza è per vus splendida, cumbain er cumpigliada cun privels, surtut sin in uschè lung viadi tras cuntradas desertas. Jau na vuless betg esser cunter Vossa fortuna e faschess er gugent in plaschair a noss bun duca. Uss faschai tge che Vus vulais. L’administratur As envida da cumparair damaun a bun’ura en il palaz dal duca per pudair discurrer cun Vus da quella chaussa.»

Gianin amava e stimava ses patrun e sia nobla famiglia e na bandunava betg gugent questa chasa; da l’autra vart para a la giuventetgna mintga midada da manar in pass pli datiers a la fortuna. L’occasiun da pudair gudagnar il dubel e da en il medem temp vesair il mund, ha dasdà la fantasia da noss bun Gianin, e suenter avair passentà ina notg inquieta, è el sa resolvì d’acceptar la plazza ch’al era vegnida offerta. El è ì la damaun tar ses patrun ed al ha communitgà quai ch’el era intenziunà da far ed er ils motivs ch’al stimulavan da surprender il servetsch nov. Al signur ha questa sinceritad da Gianin plaschì, ed el al ha gugent perdunà. Gianin è alura sa rendì en il palaz ducal, è vegnì manà tar l’administratur, ed en ina mes’ura ha el bandunà il palaz en qualitad da charrotschier dal prinzi ereditar da Modena. El dueva gia entrar en otg dis en ses servetsch nov; pertge che gia en trais emnas dueva il prinzi sa metter en viadi. Ses bun patrun vegl al ha dà in bunamaun considerabel ed al licenzià il di fixà per l’entrada en ses nov servetsch.

Gia ils emprims dis han ins fatg far al nov charrotschier intginas stupentas monduras, e Gianin fascheva en quellas ina stupenta cumparsa. El è sa preparà per il lung viadi; l’emprim ha el examinà exactamain che la charrotscha saja en in bun stadi; alura ha el pulì e nettegia tut propramain. El ha er fatg enconuschientscha cun ses chavals e studegià lur caracter per savair, co ch’el als haja da tractar. In pèr provas ch’el ha fatg tras las stradas da la citad èn reussidas excellent, ed il duca aveva ses plaschair, cur ch’el veseva il frestg charrotschier grischun. Ils ultims dis d’avrigl ha cumenzà il lung viadi. L’emprima etappa fin a Roma è reussida excellent. Ils viagiaturs èn arrivads en questa metropola en relativamain curt temp e senza avain inscuntrà nagina disfortuna. Circa trais emnas è il prinzi restà en questa citad per visitar e considerar tut las remartgabladads da quella. Gianin ha gì occasiun da vesair en questa citad antica bleras chaussas remartgablas e mirvegliusas ed er da far bleras e bunas experientschas per ses servetsch. Vers la fin da matg han ils viagiaturs cuntinuà lur viadi ed èn arrivads fortunadamain a Napoli. Er en questa stupenta citad al port da la mar è il prinzi sa fermà per circa in mais. Els han fatg, avend ina giada visità las remartgabladads da la citad, excursiuns en la cuntrada vischina; els han visità Capua, il Vesuv ed auters lieus remartgabels. Tut era passà tenor plan e senza la minima disgrazia u displaschair. Ins è sa preparà da cuntinuar il viadi fin a Palermo. Il viadi da Modena fin a Napoli era gia stà fitg stentus, damai che er las vias principalas eran da lez temp dapertut fitg nauschas; ma da Napoli davent eran las vias nauschissimas, ed ultra da quai n’eran ellas betg segiras d’assagls da bandits ch’attatgan ils viagiaturs ed als spoglian da tut quai ch’els han. Sch’insatgi fa resistenza a questas bandas, è el dal tuttafatg pers, els al dattan ina stilettada ch’el croda mort per terra. Il prinzi saveva da quai ed ha dumandà dal retg in’escorta d’intgins chavallarists, la quala al è vegnida concedida prontamain. Avend fatg tuttas preparativas necessarias, èn ils viagiaturs sa mess sin viadi. Essend la chalur da quest temp fitg gronda en l’Italia Bassa, pudevan els viagiar be la damaun marvegl fin circa las 9, e la saira da las 4 fin sin far notg. Uschia pudevan els far en proporziun be pitschnas etappas en in di ed èn er savens vegnids retegnids da las nauschas vias. In toc davant la charrotscha chavaltgavan dus chavallarists armads ed a la charrotscha suandavan trais auters. Tut ils viagiaturs eran armads per lur defensiun, en cas che bandits als duevan vulair attatgar. Tschintg dis eran els viagiads senza vegnir mulestads; ma la saira dal sisavel di, cur ch’igl ha cumenzà ad esser in pau stgir, als ha retegnì ina banda dad umens suspectus ch’èn sortids andetgamain d’in guaudet a la fin d’ina chavorgia, tras la quala la charrotscha era passada. «As fermai!», ha clamà in um robust cun ina barbuna naira als viagiaturs. Apaina che quest clom è stà resunà, èn tschintg u sis umens siglids a dies als chavals per als retegnair e fermar la charrotscha, e circa otg auters umens èn s’avischinads a la charrotscha per spogliar ils viagiaturs en quella. Vesend ils chavallarists circa quindesch bandits armads enturn la charrotscha, han els pers il curaschi e n’han gnanc empruvà da far resistenza als ladruns; er ils dus serviturs tremblavan da la tema ch’els n’eran betg abels da far resistenza. Il chapitani dals bandits aveva gia cumandà al prinzi ed a ses accumpagnader da descender da la charrotscha per la pudair examinar e spogliar en tutta commoditad. Ma ils bandits avevan fatg il quint senza l’ustier. En quest mument critic è Gianin descendì cun in sigl da ses chaval, ha tschiffà ils dus bandits che tegnevan ses chaval da sella, ed als ha bittà cun tala vehemenza a terra sin la via crappusa ch’els n’han betg pudì levar en pe, ha piglià cun la spertezza d’in chametg si da plaun in bastunatsch d’in dals bandits e dà cun quel al chapitani da la banda in tal culp giu per la testa ch’el è crudà per terra senza far sun; alura è Gianin sa vieut vers ils auters bandits ed als ha attatgà cun vehemenza, ed igl è reussì da terrar anc trais dals cumpogns cun ses bastun. Vesend ils chavallarists tge bravuras ch’il charrotschier fascheva, han els piglià curaschi ed èn currids ad el en agid. Er ils dus serviturs han bandunà la charrotscha per assister als cumbattants; ma lur agid n’è betg stà necessari; en in curt mument giaschevan otg dals bandits per terra, ed ils auters èn fugids. Dus dals chavallarists èn immediat chavaltgads en la pitschna citad che sa chattava en ina distanza d’ina mes’ura, e da là han ins immediat tramess succurs als viagiaturs. Ils bandits èn vegnids liads e manads sin in char en la citad e mess en praschun. Ils viagiaturs èn restads intgins dis en la citadina per ruassar da lur strapazs e revegnir da lur tema.

Il prinzi ha ludà ses charrotschier fin sum, al ha numnà il salvader da sia vita ed al ha regalà ina bella summa da daners en munaidas d’aur. Il prinzi na fascheva pli nagin pass, senza vegnir accumpagnà da Gianin; quel è daventà ses favurit ed è vegnì tegnì sin l’entir viadi sco in nobel. Ils viagiaturs èn arrivads a Regio e la finala a Palermo senza nagin incap. A Palermo è il prinzi sa fermà per in pèr mais. El ha visità il vulcan Etna e las citads dal prinzi sin l’insla e bandunà quella pir l’entschatta da settember. Suenter in bun viadi sur mar èn ils viagiaturs arrivads saunamain a Genua, nua ch’els èn sa fermads be paucs dis. Els èn alura passads Milaun e diversas autras citads da la Lumbardia ed èn viagiads directamain vers Vienna, sa fermond qua e là forsa per in di u per in mez di. L’emprima emna d’october èn els arrivads a Vienna ed han prendì possess da l’abitaziun, la quala era gia empustada e semtgada per il prinzi. Ils emprims dis è noss Gianin stà fitg fatschentà, essend ch’il prinzi fascheva sias visitas a la noblezza ch’el enconuscheva ed a la curt imperiala. Ma passadas las emprimas emnas, ha il prinzi cumenzà a frequentar l’universitad per far ses studis, ed ils serviturs ed il charrotschier han uss gì fitg bella vita. Gianin è uss ì da temp liber a guardar tut las remartgabladads da Vienna. El ha chattà qua ina tut autra vita ed autras isanzas ch’en l’Italia, ed er in’autra lingua ch’al fascheva in pau difficultads. Per l’ina aveva el emblidà in pau il tudestg ch’el saveva a Lantsch, per l’autra discurriv’ins a Vienna in tut auter dialect ed aveva er ina tut autra pronunzia. Avend el temp liber avunda, ha el cumenzà ad emprender danovamain la lingua tudestga. In di ha il prinzi chattà ses charrotschier en la stanza dal portier cun in cudesch enta maun. Il prinzi al ha dumandà tge ch’el fetschia, e Gianin al ha respundì s’encotschnind ch’el emprendia la lingua tudestga. «Brav!», ha ditg il prinzi, «sche Vus avais plaschair d’emprender questa lingua difficila, As vegn jau a procurar in instructur che la vegn a mussar a Vus». E propi, il prinzi ha fatg tschertgar in bun magister per Gianin ed al ha laschà instruir ad agen quint. Gianin ha profità da questa bun’occasiun ed ha emprendì il tudestg cun tutta diligenza ed er cun bun success. Circa en trais mais circa discurriva el andantamain tudestg, entant ch’ils serviturs ch’eran Talians na savevan anc gnanc in pled da questa lingua, la quala els numnavan ina lingua barbara. Gianin però ha cuntinuà cun ses studi e n’ha betg be emprendì da discurrer il tudestg, mabain er da leger e scriver.

Udind il prinzi in di che Gianin discurriva gia francamain tudestg cun in um ester avant ses hotel, è el sa smirveglià dals progress che ses charrotschier aveva fatg ed ha er el cumenzà a discurrer tudestg cun Gianin ed al ha ditg in di: «Donn che jau n’hai betg enconuschì avant Voss buns talents, uschiglio avess jau fatg da Vus insatge dapli che be in charrotschier. Ma Gianin al ha respundì ch’el saja cumplainamain cuntent cun si’occupaziun da charrotschier e na giavischia nagut meglier. El ha cuntinuà ses studis cun diligenza instancabla e manava amez la viva populaziun da Vienna ina vita quieta e solida, sco sch’el fiss in um attempà, cumbain ch’el n’aveva betg anc cumplenì ses 21avel onn. Ils serviturs talians eran da pli leva pasta; quels tschertgavan ils plaschairs da la chapitala imperiala cura e nua che els savevan e pudevan. Lur conduita n’era betg gist in’exemplara. Els empruvavan er da giavinar Gianin en lur societads, ma invan; quel restava adina a chasa las sairas, s’occupond cun chaussas nizzaivlas, enstagl dad ir a tschertgar plaschairs vans e spender inutilamain sia munaida. El vuleva pli gugent viver solid e spargnar ses gudogn per pudair sustegnair tant meglier sia chara mamma en ils dis da sia vegliadetgna. Ed el aveva segir raschun. Quantas expensas inutilas fa la giuventetgna savens, tschertgond mintga di be recreaziuns custaivlas, senza pensar ch’il temp futur la possia metter en situaziuns, en las qualas ella pudess applitgar meglier la munaida acquistada.

Cumbain ch’i gieva excellent cun Gianin a Vienna, ha el tuttina cumenzà plaun a plaun ad esser pli trist. Il clima ch’era qua pli frestg ch’en l’Italia al fascheva endament sia patria grischuna e sia chara mamma, da la quala el n’aveva da daditg ennà retschet naginas novas. E vegnind alura a Vienna la fin da l’onn ina bella navada, è Gianin anc daventà pli trist e taciturn. Naiv n’aveva el mai vis en l’Italia, ma qua a Vienna era ella crudada en gronda massa sco en nossas muntognas grischunas. El è sa regurdà da las navadas e da las cuflas e dals cuflads en noss auts, e nossas cuntradas alpinas al stevan d’in cuntin davant ses egl intern. Natiralmain ch’el na sa regurdava betg be da la cuntrada, mabain er dals abitants da quella, en emprima lingia da sia buna mamma, da ses parents ed enconuschents, e cun quellas regurdanzas è entrà en ses cor ina grond’encreschadetgna, in viv desideri da puspè vesair ina giada sia patria e ses parents ed enconuschents. Il prinzi ha remartgà questa tristezza da ses charrotschier e dumandà in di Gianin, tge ch’al manchia ch’el haja pers tut si’ilaritad. Gianin ha confessà a ses bun signur cun larmas en ils egls ch’il laschar encrescher cumenzia a turmentar ses cor e ch’el haja in grond desideri da returnar per intgins mais en patria per vesair sia mamma. Il prinzi al ha confortà e ditg ch’el returnia la fin da la proxima stad a Modena e ch’el, Gianin, duaja lura avair la permissiun d’ir a visitar sia patria e ses parents. Il prinzi al ha rendì attent ch’in viadi da Vienna fin en il Grischun fiss fitg stentus durant l’enviern pervi da la navada che saja crudada dapertut ed haja interrut la communicaziun. I saja damai meglier, sch’el spetgia cun ses viadi fin la proxima vacanza, alura possia el far sia visita a la patria tenor plaschair. Gianin ha sa laschà persvader che ses bun patrun haja raschun ed è sa calmà. Il patratg ch’el possia returnar en set fin otg mais per intgin temp a chasa sia tar sia chara mamma, al ha confortà ed el ha en curt temp reacquistà si’ilaritad d’avant.


IV.
[edit]

Essend ch’ils vischins da Salouf eran stads fitg cuntents cun lur nurser Placi Marun, al han els tschernì danovamain sco tal l’onn proxim, e la pitschna Marinella ha danovamain cumenzà cun il prim da matg sia vita pastorala. Pertgirond sia muntanera sin la pastgira da la Motta, spiunava ella, sche ses ami, il chavrer da Mon, na saja betg insanua en la vischinanza cun sias chauras. Ma tut guardar è stà invan; ella ha bain vis diversas giadas las chauras da Mon, ma Gianin, cun il qual ella aveva passentà l’onn passà tantas uras en termagls innocents, n’ha mai pli sa laschà vesair; anzi ha ella observà in di ch’in um vegl pertgirava las chauras da Mon. Ses siemis infantils, da quest onn puspè pudair passentar las lungas uras sin las pastgiras chantond e termagliond cun ses ami, eran ids ad aua e Marinella era fitg trista. Ella giugava bain anc cun ses bels tschuts e chantava bainduras ina chanzunetta, ma la dretga ilaritad na vuleva betg pli returnar en ses cor; ella sa sentiva bandunada, ed i la pareva sco sch’ella avess pers in frar. Durant ch’ella pertgirava sias nursas en la bassa sin las pastgiras enturn la Motta, visitava ella mintga di la chamona da Gianin, en la quala ella al aveva chattà l’onn passà per l’emprima giada. Ella l’ha restaurà ed ornà cun flurs e l’ha midà en ina chaplutta, en la quala ella urava; bainduras chantava ella in imni ecclesiastic ed er inqual chanzunetta pastorala. Durant ch’ella era occupada cun sias lavurettas e cun ses termagls, sa cumblidava ella bain per muments; ma il sentiment d’abandun returnava mintga mument e l’attristava. Passond alura cun sia muntanera plaun a plaun pli ad aut, ha ella chattà tut ils lieus da ses termagls da l’onn passà ed ils dutgs, als quals ella aveva termaglià cun Gianin. Ma quant quiet era uss il guaud e quant vidas las pastgiras!

La finala è arrivà zercladur e Marinella è puspè ascendida cun ses bab la Toissa en qualitad d’ina nursera, e la vita stentusa da l’onn passà e sa repetida. Dis da bell’aura aveva ella bella vita e visitava savens, sco l’onn passà, il pelegrinadi da Ziteil. La stad è passada cun sia bella e trida aura sco l’onn passà, ma senza purtar gronda variaziun en la vita pastorala monotona. Placi Marun ha anc fatg plirs onns il nurser da Salouf, ma il quart onn n’ha Marinella betg pli fatg la pastura; ella ha assistì a sia buna mamma e surdà il satg da nurser a ses frar ch’ha gì in grond plaschair da pudair accumpagnar la proxima stad ses bab sin la Toissa. Trais onns èn passads fortunadamain a la famiglia da Placi Marun. Ma anno 1710 è danovamain vegnida ina disgrazia sur la paupra famiglia. Durant ina mal’aura ch’era vegnida sin la Toissa durant la stad aveva Placi piglià in dafraid, dal qual el n’è betg pli sa revegnì dal tut. Cur ch’el è vegnì a chasa l’atun, gieva el bain enturn e lavurava er in pau, ma sia forza era rutta e cur ch’è arrivà l’enviern, è el vegnì seriusamain malsaun. La famiglia ha fatg tut ses pussibel per al salvar en vita, ma invan; il pauper um è mort vers Nadal ed ha laschà enavos sia famiglia en ina nauscha e trista situaziun. Dunna Regina e ses uffants eran inconsolabels da la perdita da lur consort e bun bab. L’enviern è lung en nossas cuntradas alpinas e la provisiun da vivonda che la famiglia aveva racoltà era pitschna e na pudeva betg tanscher fin la primavaira. Ma ils parents ed auters bainstants da la vischnanca han gì misericordia cun la paupra famiglia e l’han sustegnì generusamain. En questa maniera èsi reussì a dunna Regina d’alimentar sia famiglia fin la primavaira senza la far endirar fom.

La paupra famiglia n’è betg sa messa a bandun; ella enconuscheva il proverbi: ‹Gida tatez, sche ta gida er Dieu›. La mamma è sa cussegliada gia a bun temp cun ses uffants pli gronds, tge ch’els veglian prender per mauns la primavaira proxima per gudagnar onurificamain lur paun da mintgadi. Marinella ha proponì a la mamma ch’ella veglia ir a servir per pudair sustegnair la famiglia. Ils dus frars vegls, dals quals in aveva 17 e l’auter prest 16 onns, han giavischà da far ils nursers. La mamma consentì, ed ils dus giuvens èn s’annunziads tar il cuvitg per il servetsch da nurser. La vischnanca als ha acceptà, essend els dus giuvens svelts cun bun giudizi. Arrivada la primavaira, han ils fragliuns cultivà diligentamain il pitschen funs da la mamma e cur ch’è arrivà il matg, ha in dals frars fatg il nurser e l’auter lavurava tar auters vischins per gudagnar insatge. Ma Marinella n’aveva betg anc chattà in servetsch adequat. Ella era uss ina stupenta giuvna da 18 onns, gronda e ferma, svelta ed adestra en tut las lavurs ch’ins dumandava da quel temps d’ina dunna. Ultra da quai sa distingueva ella favuraivlamain tras sia nettezza. La chasa dal Placi Marun n’era nagin palaz, ma ins na chattava en naginas chasas a Salouf ina pli gronda schubradad ch’en quella. Las paucas stanzas da la chasa, las fanestras, las mobiglias, tut era net e proper en questa chasa. Ils uffants eran bain vestgids fitg simplamain, ma els eran adina schubers, lavads, petgnads e bain rugalads. Questa qualitad excellenta da la schubradad avevan tut ils uffants ertà da lur buna mamma.

Finalmain ha er Marinella chattà in bun servetsch. Vegnind il proprietari dal bogn d’Alvagni in di a Salouf per cumprar in chaval d’in enconuschent ed ami, ha el er udì da la famiglia da Placi Marun e che la figlia veglia da quel tschertgia in servetsch. El aveva basegn da pliras fantschellas durant il temp da stad, ed udind che la famiglia Marun saja ina famiglia onesta, è el ì en chasa da quella per guardar, sche la giuvna che tschertgia in servetsch, al cunvegnia. Vesend el la giuvna bella, flurinta, ha el immediat concludì da la prender en ses servetsch. El ha declerà il motiv, per il qual el saja vegnì en questa chasa ed ha ditg ch’el pudess prender la giuvna Marinella per fantschella, almain per la stad proxima, ma probablamain er per l’entir onn. Essend il proprietari dal bogn d’Alvagni enconuschent per in um galant ed onest, ha mamma Regina concedì a Marinella d’acceptar il servetsch offert sut cundiziuns acceptablas. Marinella dueva entrar en servetsch vers la fin da matg, ed ella è prest sa preparada da bandunar la chasa paterna. Cur ch’il di da sia partenza è arrivà, l’ha la mamma embratschà e l’ha ditg cun grossas larmas en ils egls: «Ti m’es stada fin uss ina buna ed obedaivla figlia ed jau sper che ti restias ina tala er da qua d’envi. Avant tut hajas adina Dieu avant tes egls ed ademplescha conscienziusamain tes duairs religius. Sajas plinavant onesta e fidaivla a tes patruns, diligenta ed exacta en tias lavurs. Fugia semper ils nauschs umans e las nauschas cumpagnias e na banduna betg la via da la virtid, la quala ti enconuschas da nossa ductrina cristiana, per acquistar plaschairs ed interess materials. Conserva ti’innocenza e ti vegns ad esser fortunada er en la paupradad». Cun quest pleds ha la mamma danovamain embratschà sia chara figlia e l’ha strenschì al sain matern.

Singluttond ha Marinella bandunà, suenter avair prendì in dolurus cumià da ses fragliuns, la chasa paterna e la mamma l’ha accumpagnà fin sur Deal, semper la confortond ed animond al bun. Marinella è passada tras Mon, nua ch’ella ha anc visità ina parenta da sia mamma; alura è ella ida cun pass rapids a Casti, nua ch’ella n’era en si’entira vita anc mai stada. Marinella è s’infurmada da la via ch’ella haja da prender per arrivar al bogn d’Alvagni. Ina dunna veglia l’ha mussà en tge direcziun ch’ella haja dad ir, e Marinella ha cuntinuà frestgamain ses viadi. Ella è arrivada a bun’ura al bogn ed è vegnida retschavida là dal patrun e da la patruna cun tutta curtaschia. Qua ha ella er chattà duas autras fantschellas, ina giuvnetta sco ella ch’era d’Alvagni, ed in’autra pli veglia da Surava. La giuvna d’Alvagni sa numnava Stina ed era fitg modesta e gentila; quella da Surava aveva num Margretta ed era ina baterlunza da l’emprima classa. Marinella è vegnida manada a star sur notg en la medema chombra, en la quala durmivan las duas autras fantschellas. L’urden ch’ella ha chattà en quest dormitori, na l’ha betg plaschì fitg. Ils letgs eran malregulads, la chombra daditg ennà mai scuada; las fanestras ed ils chantuns da la chombra eran plain tailas-filien, e vi da las paraids pendevan da tuttas sorts vestgadira en grond dischurden. La baterlunza, la fantschella veglia ch’aveva gia servì blers onns en questa chasa, sa considerava natiralmain sco la capa da las servientas, e sco tala crajeva ella d’avair il dretg d’examinar gia l’emprima saira la fantschella nova. La veglia baterlunza ha fatg da tuttas sorts dumondas indiscretas a la giuvna estra. Marinella ha respundì quai ch’ella ha stuì ed ha la finala fatg sco sch’ella durmiss per vegnir libra da quella baterlunza.

L’auter di ha Marinella cumenzà si’activitad en il bogn d’Alvagni. Stina e Marinella avevan da rugalar las stanzas, en las qualas duevan durmir ils giasts; Margretta era occupada en cuschina sper la patruna che cuschinava sezza per sia famiglia e per ils giasts. Marinella era cuntenta da betg esser occupada sper Margretta; ella ha fatg enconuschientscha cun Stina ed ha immediat vis che quella era ina matta brava e diligenta. Marinella ha l’emprim examinà las stanzas dals giasts e vis che qua era anc bler da far per las metter en dretg urden. Ella e Stina han lavà las fanestras da duas stanzas, han spulvrà ils letg e las mobiglias, ed alura han ellas lavà las paraids ed ils palantschins e nettegià cun tutt’attenziun er las spundas ed ils capugls da las letgeras. Vers saira han ellas lura mess las mobiglias ed ils letgs en lur post, e cur che tut è stà fatg, han ellas clamà la patruna per dumandar sche lur lavur saja fatga endretg, u sche ellas duajan far in auter urden en las stanzas. Cur che la patruna è vegnida ed ha vis, tge lavur che las duas giuvnas avevan fatg, ha ella ditg cun bucca rienta: «Brav, mias mattas, vus avais fatg excellentamain vossa lavur, jau sun fitg cuntenta cun vus. Damaun cuntinuais vus a nettegiar las autras stanzas tant sco che vus pudais, per che quellas sajan preparadas cur ch’arrivan ils giasts.» La patruna ha ditg al patrun tge bella lavur che las duas fantschellas giuvnas hajan fatg ed er el è vegnì a far in’inspecziun en las stanzas. El è sa mussà fitg cuntent cun las fantschellas ed ha ditg che questas duas stanzas sajan gia dapi blers onns mai stadas nettegiadas e rugaladas uschè bain. Las duas giuvnas han cuntinuà ils proxims dis a rugalar las autras stanzas ed han alura nettegià las stgalas ed ils corridors. A la fin ha ellas er fatg urden davant ed enturn chasa, per che tut saja net ed en urden.

Vers mez zercladur èn alura arrivads ils emprims giasts en il bogn. L’emprim da quels era il signur scrivan Giran da Vaz. El n’è betg arrivà al bogn cun la posta – essend ch’ins n’enconuscheva da quel temp betg anc charrotschas en il Grischun –, mabain a pe cun sia bagascha si dies. El purtava in satg cun dus bratschols, e quel cuntegneva intginas chamischas, in pèr fazielets, in pèr tocs vestgadira ed ina pitschna stgatla cun sunscha, cun la quala il signur scrivan unscheva sez ses chalzers cur ch’i fascheva da basegn. L’ustier ha beneventà ses emprim giast cun bels cumpliments, al ha prendì dal dies sia sauma e l’ha purtà en la stanza, la quala el aveva previs per il signur scrivan Giran. Il scrivan è d’entant ì en la stanza da l’ustaria ch’ins numna oz restaurant, ed ha fatg purtar in magiel per sa restaurar da ses strapazs. L’ustiera e la servitid, tut fascheva reverenzas al signur scrivan, e quai al plascheva. Pli tard, anc avant tschaina, è el ì en ses dormitori per rugalar sia vestgadira. El ha avert ses satg e pendì la vestgadira ch’el aveva en quel vi da la claviglia da la paraid sper ses letg. Sias chamischas ch’eran extra enzugliadas en ina taja da plimatsch, ha el mess sin la maisa e sper quellas la chaschetta cun sunscha. El ha alura serrà il satg che cuntegneva anc in brav schambun ed intginas pulpas, ed al ha pendì vi da la gutta sur il capugl da ses letg; e cun quai era ses entir endrizzament fatg. Sinaquai ha el anc fatg ina pitschna promenada en il conturn dal bogn e cumenzà alura sia cura, bavend in magiel da l’excellenta aua sulfurica che nascha clera sco in cristal en in grond torrent sper la chasa dal bogn. Fatga questa introducziun da la cura, è il scrivan entrà cun gravitad en chasa per sa render en stiva a prender sia tschaina. Ins al ha servì ina schuppa cun fava e giutta, pulit dira, en la quala il scrivan ha manizzà in brav toc chaschiel veder; alura è vegnì in tatsch grass e per desert steva in mez magnuc da chaschiel veder sin maisa. Scrivan Giran ha laschà gustar sia tschaina ed anc bavì ina mesa mesira vin vuclina. El era questa saira la persuna principala e la pli interessanta en il bogn ed i pareva sco sch’el sentiss fitg bain si’impurtanza; el seseva a maisa sco in patriarc en la canorta dal president e tschantschava cun ina tscherta dignitad, sco sche ses discurs avess in’impurtanza europeica. Gia a las nov è il signur scrivan stà si da la tavla ed è ì en ses dormitori per sa metter a ruaus.

Entant ch’il scrivan fa ses emprim sien, vulain nus anc curtamain descriver l’urden, las reglas e la vita che regiva da quel temp en noss bogns alpins dal Grischun. Ils giasts faschevan bler pli paucas pretensiuns che ozendi. Ils giasts pli paupers spendevan fitg pauca munaida per far ina cura. La gronda part da la vivonda, sco charn setga, chaschiel, paun ed anc autras chaussas, purtavan els cun sai da chasa. Da l’ustaria prendevan els darar auter che la schuppa da chaud, per la quala els furnivan bainduras anc sezs la farina brassada. Cur ch’i pudeva tanscher, prendevan els in magiel vin vuclina per avair ina giada insatge extra. Ils mastrals, derschaders e scrivants ed auters bainstants ed umens da pli grond’impurtanza furmavan ils giasts da la tavla communabla, numnada ozendi ‹table d’hôte›, ed eran generalmain umens prudents e da reflexiun. Lur pasts consistivan quasi exclusivamain, cun excepziun dal vin, da products da nossa terra. Charn d’arment fimentada e schambuns furmavan la tratga principala sin lur maisa; nursas ch’ins mazzava tenor basegn furnivan la charn frestga per brassads e diversas autras tratgas. Per dar in pau varietad a la tavla, cumparevan quasi mintga tschavera er las tratgas da farina ordinarias sco maluns, bulzani, tastgets, furtadas, flutgets, tagliarins, patlaunas, uatschs, fuatschas e da quellas chaussas. Sche tut questas chaussas duevan plaschair e gustar als giasts, stuevan ellas esser bain cuschinadas e grassas per pudair occupar suffizientamain ils stumis grischuns. Da café e dad extras delicatessas savev’ins da quel temp pauc. Las bavrondas furnivan las vatgas e chauras, la funtauna minerala e la Vuclina.

A maisa sesevan ils giasts tenor lur dignitad, uffizi e vegliadetgna; sa chattavan bainduras er mastralessas a tavla, las tractav’ins cun tutta galantaria e curtaschia e las cediva las meglras canortas. Ins chattava savens a la tavla dal bogn entirs magistrats; tut ils uffizis eran represchentads cun excepziun forsa dal salter, il qual n’aveva betg ils meds da viver uschè splendid. La conversaziun a la tavla era per ordinari vaira animada; ins aveva da quel temp naginas gasettas; ma mintga giast purtava las novitads da sia cuntrada e vischnanca e las stueva raquintar a la societad ed era durant ses referat la pli impurtanta persuna da la maisada. Ils discurs da la societad tractavan per ordinari chaussas d’economia sco l’allevament da muvel, il traffic general, bainduras er affars politics dal Grischun. Durant il di sa recreavan ils curants faschond promenadas sin tuttas varts; il dar chartas ed auters gieus da fortuna, cun ils quals il pievel modern mazza il temp prezius, n’eran alura betg anc en moda; generalmain manav’ins ina vita bler pli quieta. Da caracter in pau pli viv eran ils uffizials militars che servivan en terras estras; er da quels frequentavan bainduras durant il temp da lur congedi ils bogns e purtavan inqual vivacitad a la cumpagnia. Quests uffizials savevan raquintar da terras estras e divertir tutta saira l’entira societad. La societad fascheva da quel temp er ina tut autra cumparsa areguard la mondura ch’ella purtava. Ils umens purtavan chautschas curtas, fermadas sut il schanugl, bels chaltschiels a cugn e chalzers cun fivlas d’argient; lur cassaccas eran lungas e ladas, lur gilets lungs, savens da stgarlat cotschen, e sin chau purtavan els in chapè cun trais pizs; davos pendeva la tarschola giu per il dies. In um en ina tala mondura fascheva ina stupenta cumparsa. La vestgadira consistiva quasi exclusivamain dal ponn che las famiglias faschevan da la launa da lur nursas ed il qual las figlias u lur dunnas tessevan sezzas. Er las dunnas e figlias purtavan in costum naziunal, en il qual ellas faschevan er ina meglra cumparsa che las dunnas dal temp modern cun lur lustrin da pauca valur.

Signur scrivan Giran n’è betg restà ditg il sulet giast dal bogn; gia l’auter di a bun’ura è arrivada mastralessa Mengia Mottaira da Stierva cun sia figlia Gretta, ina latta setga da vers ils quaranta, la quala pativa da magradad e vuleva far ina cura en il bogn per s’acquistar las vistas cotschnas flurintas da la primavaira. Las curantas èn vegnidas retschavidas e beneventadas da vart da l’ustier e da sia dunna e dal signur scrivan Giran cun tutta cordialitad pussaivla. Apaina che las dunnas da Stierva èn stadas messas sut tetg, èn arrivads trais umens da sarament da l’Engiadina, accumpagnads d’in bernier, dal qual il chaval purtava ils satgs dals novs giasts d’Alvagni. Ils trais umens engiadinais eran gia enconuschents en il bogn ed èn vegnids retschavids là cun tutta cordialitad. Essend il gentar gia preparà, èn ils giats sa mess en davos maisa. A mastralessa Mengia han ins dà la canorta presidiala, ed ella è er sa mussada digna da questa curtaschia e distincziun. Ella presidiava la maisada cun ina favella lingiera che l’avess abilità da presidiar in parlament. L’emprim mument èn ins s’infurmà viceversa dal motiv per il qual ins frequentia il bogn e mintgin aveva sia stgisa, l’in mancanza d’appetit, l’auter sentiva a sfurmiclar la membra, il terz aveva l’aua dal cor; ma l’aspect ch’els faschevan, laschava plitost supponer ch’els tschertgavan recreaziun e vulevan far ina pausa en lur lavurs quotidianas. La conversaziun era animada ed ins è s’auzà da la tavla cun la speranza da passentar intgins dis agreabels en il bogn.

Vers saira èn arrivads anc dapli giasts da Bravuogn e Filisur cun ina barella che cuntegneva la bagascha dals novs giasts. Insumma è la societad s’engrondida ils proxims dis uschia ch’els furmavan a la fin da l’emna ina maisada da 20 persunas, senza quintar quellas persunas che prendevan be singulas purziuns da la cuschina dal bogn. Mastralessa Mengia Mottaira na vuleva betg pli presidiar la maisada, causa ch’ella era sa fatga ridicula in pèr giadas tras si’ignoranza, cur ch’ils umens cumenzavan a discurrer sur affars politics e d’administraziun. Ella sa tegneva il pli al signur scrivan Giran, il qual, essend anc nubil, ella avess retschet cun bratscha averta per ses schender. Er la dunschella Gretta languiva per il signur scrivan ch’aveva bain passentà ils tschuncanta, ma aveva anc ina tschera sco in da trenta. Scrivan Giran era però insensibel per las egliadas charinas da la dunschella, quai ch’attristava mamma e figlia da tala maniera che la cura pareva plitost da nuschair a la dunschella che da la curar da la magradad.

La servitid dal bogn era uss fitg occupada. Marinella aveva da servir a la maisa da la signuria. Stina stueva servir a quels giasts che prendevan be purziuns. Tuttas duas avevan da far pli che avunda. La sperta Marinella plascheva als giasts causa sia modestia e sveltezza, cun la quala ella serviva, ed er sia nettezza fascheva ina buna impressiun sin tuts; schizunt il signur scrivan Giran ha cumenzà a sa stgaudar per la giuvna superbia e sa conversava bainduras cun ella. Ma quai ha alura irrità las Mottairas da tala maniera ch’ellas han cumenzà a persequitar Marinella; ella na las saveva far nagut endretg; tge ch’ella fascheva crititgavan ellas, e pliras giadas l’avevan ellas denunzià als patruns ch’ella haja fatg insatge incunvegnent. Il patrun dal bogn però enconuscheva bain avunda l’odi da las signuras da Stierva; el era sez adina a la tavla, u per stagliar la charn, u per gidar a servir e per guardar che ses giasts sajan servids en urden. El chapiva fitg bain, nua ch’il chalzer smatgava la dunschella Gretta e sia mamma e n’ha betg chattà per necessari, da curreger sia fantschella diligenta che fascheva en tuts rapports ses duair e sa deportava exemplaricamain. Vesend ch’il patrun na saja betg inclinà da dar reprimandas a Marinella, han ellas stuì ceder cun lur denunziaziuns ed èn sa cuntentadas da secretamain odiar la stupenta giuvna e da la dar egliadas punschentas, cur ch’ellas l’inscuntravan.

En cuschina avevan l’ustiera e Margretta a la derschentera ils mauns plains lavur. Las cuschinas n’eran da quel temp betg endrizzadas cun la commoditad ch’ins chatta ozendi en tals stabiliments ed en ustarias. Da furnels artifizials n’era gnanc raschieni. Ina plattuna da fieu occupava quasi la terza part da la cuschina. Dal chamin pendevan dus plumagls, vi dals quals ins fermava duas avnauns da bronz giganticas, en las qualas ins cuschinava la charn ensalada. Da mintga vart sa chattavan simpels furnels, fatgs cun crappa, sin ils quals ins cuschinava ils legums e las tratgas da farina. Sut la platta era in pitschen furnel, en il qual ins fascheva bainduras arosts cun ils chaluns da nursas. Gist sper la cuschina sa chattava ina stanzetta cun in furnel da far paun. Era l’entira cuschina en activitad, sumegliava ella in enfiern; pertge che las flommas devan libramain ad aut enturn la vaschella e chaschunavan ina chalur insupportabla. L’ustiera era tut il di occupada cun il cuschinar e Margretta la stueva purtar natiers quai ch’ella aveva da basegn: aua, laina, farina, paintg culà; ella stueva far e mantegnair il fieu, lavar la vaschella e nettegiar la cuschina e sumegliantas lavurs. Ella sa laschava gugent titular cuschinunza, n’era però betg abla da cuschinar la pli simpla tratga da mintgadi. In di che l’ustiera era maldisposta e na pudeva betg cuschinar, era l’ustier en grond embrugl; pertge ch’el saveva che la Margretta na saja betg abla da preparar il gentar. En quest embarass è el s’adressà a Marinella, la dumandond, sch’ella fiss capabla da substituir per in di la patruna en cuschina. Marinella ha ditg ch’ella veglia far ses pussibel ed ha surpiglià per quel di las paluttas en cuschina. Ella ha cuschinà a cumplaina cuntentezza dals giasts ed è vegnida ludada da quels sur mesira.

Vesend la patruna che Marinella era abla da cuschinar, l’ha ella occupà pli savens en cuschina, per grond displaschair da la baterlunza Margretta. Ella l’ha er mussà las particularitads da sia cuschina, las qualas la giuvna adestra ha prest chapì. En questa maniera è Marinella quasi daventada indispensabla en il bogn, ed ils patruns la tractavan fitg bain per la mantegnair a lur chasa. D’uss envi cuschinavan l’ustiera e Marinella alternativamain, e quai era in grond levgiament per la patruna, la quala è però er sa mussada grata a la giuvna per ses buns servetschs. Cur ch’ils giasts avevan vers mez settember bandunà il bogn, n’ha l’ustier betg laschà ir Marinella a chasa sia, mabain l’ha pladì per tut l’onn, ed ella ha oramai er stuì star durant l’enviern ad Alvagni. Ma durant l’atun l’han ils patruns concedì ina vacanza da quindesch dis, per ch’ella possia ir a chasa a visitar sia famiglia. Cur che Marinella è arrivada a chasa il mais d’october, è tut la famiglia s’allegrada; pertge che la mamma ed ils uffants s’amavan teneramain, e surtut era Marinella quella, a la quala tut ils fragliuns avevan d’engraziar bler, siond ch’ella als aveva adina tractà cun gronda amiaivlezza, cur ch’ella stueva substituir la mamma. Ella n’era betg vegnida cun mauns vids a chasa; a la buna mamma ha ella remess si’entira pajaglia fin l’ultim quatrin, en tut circa 40 rentschs, da quel temp anc ina summa considerabla. Sia pajaglia però avess apaina purtà 15 rentschs per il temp ch’ella aveva servì; ma plaschend la giuvna a tut ils giasts, quasi tuts che l’avevan dà in bunamaun, ed er ils patruns l’avevan dà dapli che la paja fixada. A mintgin da ses fragliuns aveva ella er purtà in pitschen regal, quai ch’als ha allegrà zunt fitg.

Dunna Regina Marun ha uss tegnì cussegl cun ses uffants, co passentar l’enviern. Marinella aveva ses servetsch e Giusep, il figl vegl, era ils ultims dis entrà en servetsch tar il mastral Genutin, ed er il segund figl, Andrea, aveva aspects da pudair ir famegl a Tinizong. Uschia restavan be anc quatter uffants a chasa tar la mamma, e la famiglia sperava d’avair proviant avunda per l’enviern, sch’ils uffants ch’eran en servetsch la vulevan sustegnair. Ma quai eran tuts uffants er intenziunads da far; els savevan tuts bain avunda ch’ina famiglia po be prosperar, cur che tut ils members da quella sa tegnan ensemen e sustegnan l’entir; els savevan er, che la benedicziun dals geniturs portia fortuna als uffants. Quest’armonia tranter ses uffants ha allegrà zunt fitg la buna dunna Regina e l’ha dà curaschi da guardar cun speranza en il futur. Il congedi da Marinella era prest a la fin, ma avant che returnar ad Alvagni vuleva ella anc visitar il lieu da pelegrinadi da Ziteil, cumbain che quel era uss serrà. Ella ha supplitgà il caluster da Salouf per la clav da la baselgia ed è ascendida ina frestga damaun a la fin d’october il munt, per visitar la baselgia da Ziteil. Qua e là chattava ella anc flurettas tardivas sper via; ella las ha clegì ed ha fatg londeror in bel matget, cun il qual ella ha ornà la statua da la Madonna. Ella ha passentà intginas uras en baselgia, urond e chantond cun profunda devoziun. Avant che bandunar la baselgia, è ella sa bittada en schanuglias davant l’altar ed ha urà: «O Maria, protectura dals paupers, confort dals contristads, mamma dals orfens, abandunads e basegnus, agid dals malsauns e disgraziads, o interceda per nus tuts, svolva da nus la disgrazia e nus preserva dal putgà e da tut mal! Roga, o regina dal tschiel, roga per mia chara mamma e per mes bab defunct, per mes buns fragliuns e per tut quels ch’han sustegnì nus en ils dis da l’afflicziun e da la miseria! Implorescha la benedicziun e la misericordia da Tes s. Figl per tut ils benefacturs, parents ed amis! Sajas er mia conductura e protectura en l’avegnir e ma pertgira da tut mal; m’accumpogna e semper ma maina per la via da la virtid e dal duair e na ma banduna betg en ils dis d’afflicziun, da tristezza e d’empruvament!»

Mirvegliusamain confortada è la giuvna stada si, ha bandunà la baselgia e l’ha serrà cun la clav. Ella è ascendida la collina sur la baselgia per anc ruassar in mument e giudair la bella vista sur ils munts e las valladas. Avant ses egls steva qua la Toissa cun sias blaisas e plauncas stipas ed ha leventà en ses intern la regurdanza dals dis ventiraivels ch’ella aveva vivì cun ses char bab sin quest tron alpin. Si’entira vita da pastura è passada davant ses egl intern ed ha sveglià en il cor la reminiscenza dals bels dis da si’uffanza. Commuventada fin las larmas è ella s’auzada e sa messa sin via vers chasa. Ella ha prendì la via da la vart da Mon ed è arrivada al crap, sin il qual Gianin era postà ed aveva intunà lur chant vicendaivel. Ella è sa fermada ed ha considerà la Toissa ed observà er ils zundrins sur il precipizi, davos ils quals ella era sa zuppada dal chavrer da Mon ed al respundeva sias strofas. «Pauper Gianin!», ha ella ditg, «nua pos ti bain esser en il mund?» Ella ha cuntinuà sia via ed è prest arrivada al ‹Crap da la tgamanna›. Er qua è ella sa fermada e sa regurdada cun in sentiment da tristezza dals termagls ch’ella aveva fatg en la sumbriva da quest crap cun il svelt chavrer da Mon. Cun pass rapids ha ella cuntinuà ses viadi per arrivar anc avant la notg a chasa. Cur ch’ella è s’avischinada a la Motta, n’ha ella betg pudì resister a la mirveglia da guardar sche la chamona da Gianin existia anc. Ella ha chattà il lieu, ma la chamona era disfatga; be intgins roms setgs furmavan ina sort ruinas da la chamonetta, en la quala ella aveva passentà tantas uras cun termagls innocents en cumpagnia da ses ami Gianin. Cun in sentiment da dolur ha ella bandunà quest lieu da tantas bellas regurdanzas ed è ida a chasa, nua ch’ella è arrivada anc avant la notg. Dus dis pli tard ha Marinella bandunà la chasa paterna per returnar al bogn, ha però stuì empermetter a la mamma da puspè visitar durant l’enviern la chasa cun lubientscha dals patruns.


V.
[edit]

La primavaira era danovamain arrivada. Il favugn aveva terrenà ina terrassa da las muntognas suenter l’autra, e quellas verdegiavan e flurivan gia stupent. Ils utschels emigrants eran returnads da las terras lontanas. Las randulinas vivifitgavan ils vitgs cun lur svelt sgular e tschivlar; ils chantadurs dal guaud e da la bostga devan puspè lur concerts e fabritgavan cun gronda diligenza lur palazs, en ils quals duevan alloschar lur giuvna descendenza. Ils animals currivan per las pastgiras, ils pasturs giubilavan e tibavan da gust. Sin las cultiras da las vischnancas lavuravan ils purs diligents; ils ins ladavan, auters aravan e semnavan. Cur ch’arrivava la saira, regiva gronda vivacitad en ils vitgs; ils muvels returnavan da la pastgira, il chavrer ed il nurser chatschavan lur scossas tras il vitg, tut era en moviment. Qualas speranzas sveglia la primavaira en il cor da l’uman! L’agricultur sterna ses sem en il sain da la terra, sperond che quella al recumpenseschia per sias stentas a fadias. Er ils vegliurds s’allegran da la primavaira; ils chauds radis dal sulegl stgaudan lur membra rigida; els pon puspè giudair la bun’aria en il liber, e quai als dat nova forza e nova vita. E co s’allegran ils malsauns, cur che la primavaira arriva! En els sa dasda la speranza che la stagiun da las flurs ed odurs als portia levgiament e guariziun. Las lungas, tristas notgs da l’enviern èn passadas; il cler sulegl penetrescha en lur stanzas da suffrientscha ed als vivifitgescha. Els sa ruschnan almain a la fanestra per giudair l’aria vivifitganta e sa sentan alura er ordinariamain rinforzads e main mortifitgads da lur dolurs. Il spiert da la speranza ha ina grond’influenza sin l’organissem da lur corp mendus.

Ad Alvaschein seseva er ina dunna, pallida sco la mort, sper la fanestra al sulegl. Ella sa pusava cun in maun sin ina channa, quai ch’inditgava ch’ella na saja betg ferma en chomma. En l’auter maun tegneva ella in paternoss ed urava da bass. Mintgatant schemeva ella da las dolurs e suspirava vers tschiel, sco sch’ella implorass levgiament. Questa suffrinta era la dunna Gretta Guetgin, nata Bischlagna, la mamma da Gianin. Gia dapi plirs mais pativa ella d’ina inflammaziun da las giugadiras. Ella abitava suletta en sia chasetta; ma l’ultim temp aveva ella ina figlia d’ina parenta sco fantschella, damai ch’ella era inabla da far tge lavur ch’i saja. Cur ch’ella vuleva bandunar il letg, la stueva la fantschella vestgir e la saira er svestgir; la paupra dunna steva fitg mal. Il docter ch’ella aveva fatg clamar, la deva bain medischinas, ma quellas na faschevan betg effect e la malsauna, enstagl da guarir, vegniva adina pli malsauna. «O fiss mes char Gianin a chasa che jau al pudess anc vesair avant mia mort!», suspirava la paupra dunna; ma ella n’aveva betg speranza da vesair pli ses char figl. Quel era uss gia set onns absent e na l’aveva ils dus ultims onns dà naginas novas da sai. En tut quels onns aveva ella retschet be trais brevs da ses char figl, ed ina giada aveva ella retschet 200 rentschs dad el tras in cumpatriot ch’era returnà en patria e l’aveva er notifitgà ch’i giaja fitg bain cun Gianin e ch’el haja l’intenziun da far ina visita a sia mamma. Ma da quel temp ennà eran gia passads dus onns e durant quels n’aveva la paupra mamma retschet zunt naginas novas pli da ses char figl. L’ultima giada ch’il medi l’aveva visità, aveva el declerà ch’ella stoppia frequentar il bogn d’Alvagni; el speria che l’aua da quest bogn la fetschia bain. Uschè prest sco ch’il bogn saja avert, duaja ella sa far transportar en il bogn e sa profitar da quel tant sco pussibel. La cussegliond er il reverendissim signur plevon, dal qual ella aveva gronda fidanza, d’obedir al medi, è ella sa resolvida da far in’emprova cun il bogn. Ella ha pia prendì las disposiziuns necessarias per pudair s’allontanar da chasa. La lavur da ses pauc funs ha ella surdà ad in bun vischin, il qual è s’offert da far tuttas lavurs per ina bagatella.

L’entschatta da zercladur è ella sa messa en viadi. Sia fantschella ed anc ina cumar l’han accumpagnà. Il vischin aveva semtgà ina barella uschia che la malsauna pudeva seser ils tocs, nua che la via n’era betg memia crappusa. Ma nua che la via era memia nauscha, la purtavan las duas dunnas. En questa maniera è la caravana arrivada al bogn en circa quatter uras; ma la malsauna era mez morta ed ins l’ha immediat stuì metter en letg per ch’ella possia revegnir in pau dal grond strapaz. Cumbain che l’ustier e l’ustiera e la servitid dal bogn n’enconuschevan betg la paupra donna, han els tuts prendì viva part da sia miserabla situaziun, e tut era pront da gidar la paupra dunna. Questa cumpassiun che tut mussava per la paupra malsauna, l’ha fatg bain e l’ha er dà curaschi d’immediat cumenzar cun la cura prescritta dal medi. N’avend il bogn anc nagins auters giasts, era la servitid er fitg pronta da servir a la paupra dunna; ma questa preferiva avant tut l’agid da l’adestra Marinella che pareva d’avair in dun aparti da tractar malsauns. Marinella auzava la malsauna en il bogn e la fruschava e l’unscheva tenor prescripziun dal medi cun tutt’attenziun. Ella la vestgiva alura e la manava enavos en sia stanza e la postava al sulegl ch’ella possia sa stgaudar. Quests bogns indeblivan in pau la malsauna, ma mitigiavan las dolurs, da maniera ch’ella pudeva ruassar e durmir meglier durant la notg. En otg dis ha ella cumenzà a sentir in considerabel levgiament ed er l’appetit ha cumenzà a returnar. I deva bain anc uras da dolurs, principalmain cur che l’aura era pli trida ed il vent pli fraid.

Recuperond plaun a plaun in pau pli gronda possa, è er l’anim da la malsauna sa serenà ed ella ha cumenzà a sa conversar cun las persunas che la curavan. Avend Marinella tgirà in di la malsauna e la plazzà bain a la fanestra al sulegl, l’ha quella dumandà: «Ma di, Marinella, danunder es ti?» La giuvna ha respundì: «Jau sun da Salouf, mia mamma è la vaiva Regina Marun». «Quants onns es ti gia qua en il bogn?», ha cuntinuà Gretta. «I vegnan ad esser uss trais onns che jau sun entrada qua en servetsch», ha respundì Marinella. «Tes num m’è enconuschent, ma jau na ma regord betg pli, nua che jau al hai udì a numnar; sche jau na ma sbagl betg, discurriva mes Gianin d’ina Marinella», ha ditg la dunna. «Gianin?», ha dumandà Marinella; «essas Vus forsa la mamma dal Gianin che pertgirava avant circa otg fin nov onns las chauras a Mon?» «Gea», ha respundì la dunna, «jau sun la mamma da quel pauper Gianin», e schend quests pleds, l’èn curridas las larmas giu per las vistas. Marinella ha piglià ina gronda tema, crajend ch’i saja arrivada ina disgrazia a ses vegl ami Gianin, ed ella ha dumandà la malsauna cun emoziun: «Ma schai po, tge èsi alura arrivà a Voss bun Gianin? Al ha forsa tutgà ina disgrazia?»

Dunna Gretta ha uss raquintà a Marinella tut quai ch’ella saveva da ses Gianin, ch’el saja en l’Italia ed haja in bun servetsch e ch’el haja er girà cun ses signur in grond toc dal mund. Co che Marinella è sa smirvegliada da questas bleras novitads! Ella n’aveva betg savì che Gianin saja ì en terras estras, ella crajeva be ch’el saja ì en in’autra vischnanca a pertgirar las chauras, haja alura cuntinuà a far il pastur e possia uss bain esser signun, u almain zezen en in’alp; ma che Gianin avess chattà la via fin lontan giu per l’Italia, quai n’avess ella mai imaginà. Ella ha sinaquai raquintà a la mamma da Gianin, co ch’ella saja stada nursera a Salouf ed haja gì fatg l’enconuschientscha cun il chavrer da Mon, e co ch’ella aveva termaglià cun quel durant la primavaira e bainduras er durant la stad, cur ch’ella al chattava ina giada u l’autra en l’alp u a la baselgia da Ziteil. O quant bain che quai fascheva a la mamma, d’udir insatge da ses char figl e d’avair chattà ina persuna, cun la quala ella pudeva discurrer da quel! Dad uss envi na sa laschava dunna Gretta Bischlagna servir da nagin auter pli che da Marinella, per la quala ella aveva piglià ina grond’affecziun. Cur che Marinella aveva in mument da libertad, era ella semper tar la pazienta d’Alvaschein, per la quala er ella aveva in interess spezial, inexplitgabel. Marinella fascheva tut quai ch’ella crajeva ch’i saja avantagius per dunna Bischlagna ed ha er gì l’allegrezza e la satisfacziun da vesair a guarir ella plaun a plaun. Passà l’emprim mais da sia cura, pudeva la pazienta gia zappar senza channa per la stanza enturn e cur che ella ha gì passentà dus mais en il bogn, era ella quasi totalmain guarida e saveva far, sco ils auters giasts e curants, promenadas en il conturn dal bogn. Enturn mez avust ha ella bandunà il bogn per ir a chasa. Essend Marinella sa stentada tant cun la malsauna, vuleva quella pajar ad ella sias stentas, ma Marinella ha declerà ch’ella n’acceptia gnanc in quatrin per quai ch’ella l’haja servì; l’uman na stoppia betg sa laschar pajar cun munaida tut il bun ch’el fetschia, uschiglio al manchia l’unfrenda, cur ch’el haja dad ir a l’eternitad. Da quel temp penetravan las ideas cristianas anc la vita dals umans da cundiziun inferiura; il terribel cumbat per l’existenza che cumpara da preschent uschè savens en furmas extravagantas, quasi en tuttas classas da la societad umana, n’enconuschevan ins betg da quel temp. Na vulend Marinella absolutamain acceptar da la buna dunna nagina recumpensa per ils buns servetschs prestads, ha ella almain stuì l’empermetter, da visitar ella ad Alvaschein ina giada cur che la stagiun dal bogn saja passada. Avend Marinella empermess questa visita ad Alvaschein, ha la dunna Gretta bandunà il bogn per ir a chasa sia.

Il bogn d’Alvagni aveva er quest onn, sco ils onns passads, gì blers giasts e curants, ils quals han passentà qua lur dis en pasch e tenor l’urden ch’era sa furmà en questa chasa sco regla fixa. Sco che midan giu en la natura plievgia e sulegl, vent e quietezza, uschia cumparevan er sin la tavla da la signuria alternativamain ils schambuns e las spatlas, la charn-nursa e la charn ensalada e las pulpas cun las patlaunas e plats, flutgets e tagliarins. La funtauna en tschaler fluiva anc adina, e la said dals signurs mastrals e magistrats da tuttas sorts era anc viva e quasi betg da stidar, sco pli baud. Insatge extraordinari n’è betg succedì. Mastralessa Mengia Mottaira da Stierva e sia figlia Gretta eran er quest onn arrivadas ad Alvagni, sperond probablamain da chattar qua il signur scrivan Giran e pudair cuntinuar las tractativas davart il spusalizi da quel cun la Gretta; ma il signur scrivan n’era betg returnà quest onn al bogn, el aveva preferì da far il signun per questa stad, e las Stiervanas, engianadas en lur supposiziun, han fatg quest onn be ina curta cura ed èn returnadas a chasa, filond là novs plans per l’onn vegnind.

Pauc avant la fin da la stagiun è cumparì en il bogn in um giuven da circa 30 onns. Sia tschera mussava ch’el suffriva; el era pallid ed uschè lass ch’el pudeva apaina far ina pitschna promenada enturn il bogn. L’um, nativ da S. en Surselva, era vegnì da terras estras, nua ch’el era stà militar. Ina nauscha fevra al aveva necessità da returnar cun permissiun en patria per recuperar sia sanadad. El era vegnì ad Alvagni per ordinaziun dal medi ch’el aveva consultà a Glion. L’aua ed ils bogns al servivan excellent, ed el revegniva visiblamain. Cun sias forzas fisicas è er returnada si’ilaritad, ed essend el da viv spiert, exercitava el intgina attracziun sin ils umans, cun ils quals el vegniva en contact. Surtut empruvava el da far valair si’attracziun ed influenza tar Marinella, la quala al plascheva extraordinari. Ma Marinella era ina giuvna stupenta da corp e da morala. Ella surpassava la grondezza mediocra d’ina dunna, aveva egls blau stgirs d’ina splendur magica, vistas flurintas ed ina fisionomia nobla, la quala avess fatg onur ad ina princessa. En ses moviment era ella sperta e flexibla, en sias manieras gentila e modesta; insumma era Marinella en tuts reguards ina giuvna da vaglia. Ses patruns ch’enconuschevan si’abilitad e fidelitad, l’amavan sco sch’ella fiss lur atgna figlia e la laschavan traffitgar en lur chasa tge che ella vuleva, savend che ella tschertgia adina da be promover l’interess e l’avantatg da ses patruns. Ella era fitg bainvesida e stimada da tut ils giats che semper s’adressavan a Marinella, cur ch’i als mancava insatge. Er noss giast tardiv da la Surselva aveva observà, tge pedra custaivla che giaschia zuppada en questa simpla fantschella e sia fantasia s’occupava adina dapli cun la bella giuvna e l’entesseva cun si’atgna sort futura. Perquai tschertgava el la cumpagnia e conversaziun cun Marinella, nua ch’el saveva e pudeva; el baveva magari la saira in magiel vin dapli, per avair meglra occasiun da discurrer cun la giuvna che steva la saira en la stiva da l’ustaria fin che tut era sa mess a ruaus, per alura anc rugalar la stiva per l’auter di e serrar la chasa.

Marinella è sa mussada servetschaivla, gentila e curtaschaivla vers il giast sursilvan, observava però adina la pli extrema decenza, da maniera che ses admiratur stueva restar en ils limits ch’ina giuvna onesta po pretender. Scadina sgnocca triviala ch’el fascheva, chattava ureglias surdas, uschia ch’el sez sa turpegiava cur ch’el l’aveva pronunzià, vesend che tals discurs vulneravan il sentiment moral da la giuvna. La simpla fantschella Marinella era l’emprima giuvna ch’aveva cun sia modestia e nobla maniera da sa conversar chapì da domesticar il viv Sursilvan ed al imponiva tras sia simplicitad nobla e natirala. Vesend ch’el stoppia intunar autras cordas per arrivar a ses scopo, ha el cumenzà a simular pli gronda seriusitad; ma Marinella era precauta, avend gia furmà in’idea da la valur da quest um, uschia che tut ils sforzs da sa far plaschaivel ed agreabel a questa columbina timida èn stads invans, quai ch’al ha irrità. El è sa decidì da dumandar formalmain la giuvna per spusa. In di cur che Marinella sa chattava suletta davant chasa, è el s’approximà a quella ed ha ditg: «Bun pia, mia bella Marinella, en dus dis vegn jau a partir vers chasa; sche Vus vulais vegnir cun mai, sche pudais Vus cumenzar a far Voss fagot». «Jau na giavisch betg da bandunar Alvagni», ha Marinella respundì, «qua ma plaschi meglier ch’en mintga auter lieu.» «Ma sche Vus pudessas vegnir en Surselva e l’emprim di entrar sco patruna en ina bella chasa, tge schessas Vus alura?», ha il Sursilvan cuntinuà, fixond cun grond’attenziun la matta. Marinella al ha respundì: «Las bellas chasas na vegnan betg ad esser semnadas en Surselva pli spessas ch’en autras valladas e quellas che sa chattan là, vegnan segir er a chattar en Surselva lur patrunas.» Questa resposta ironica da la giuvna al ha fatg perplex ch’el na saveva l’emprim betg, co cuntinuar ses discurs. la finala però ha el piglià curaschi e ditg: «Mia buna Marinella, jau n’hai betg fatg questas dumondas be per passatemp, mabain cun tutta seriusitad. Jau possed en mia vischnanca S. ina bella chasa ed in bel funs; essend uss arrivà en la vegliadetgna da 30 onns, na poss jau betg pli returnar en terras estras, anzi jau sun intenziunà da fundar in’atgna economia, e vulend far quai, stoss jau tschertgar ina brava dunna; ina tala avess jau er chattà, sche Vus, Marinella, vulessas exaudir mes giavischs. Vus pudais esser persvasa che jau As poss porscher ina bell’existenza e preparar a vus bels dis.» Senza reflectar in mument, al ha Marinella replitgà: «Jau As engraziel per quest’onur e buntad; ma jau na sun betg anc intenziunada da maridar; jau sun obligada da sustegnair mia mamma e mes fragliuns e na vi er mai bandunar questa cuntrada per suandar in um che jau n’enconusch betg. Igl è oramai dal tuttafatg inutil da discurrer da quellas chaussas tranter nus; quai è mia resposta irrevocabla a Vossa proposta.»

«È quai vairamain Vossa ultima resposta?», ha el dumandà la giuvna cun vusch intscherta, ed affirmond quella ch’ella na midia betg si’opiniun, è el s’allontanà, faschond in enclin a la matta ed è promenà pli lunsch cun testa sbassada. Marinella ch’aveva previs questa scena era leda che quella era uss passada ed è sa resolvida d’evitar da qua d’envi tant sco pussaivel il Sursilvan per betg dar ad el l’occasiun da repeter sia proposta. Quel è arrivà quella saira in pau tard a tschaina ed ha declerà a l’ustier ch’el veglia gia partir damaun vers chasa. L’ustier al ha fatg il quint, ed el ha dalunga pajà quel. L’autra damaun è Marinella ida cun lubientscha dals patruns ad Alvagni a messa, sperond ch’il giast saja partì cur ch’ella returnia al bogn. E quai è er stà il cas; il Sursilvan ha gia fatg marvegl ses fagot ed è partì vers chasa avant che Marinella era returnada da messa. Udind ella ch’el saja gia davent, è ella sa sentida cuntenta e fortunada. Ella aveva uss da servir be a duas paupras dunnas malsaunas, las qualas ella tractava cun l’amiaivlezza d’in anghel. Otg dis pli tard èn er partidas questas duas curantas, ed il bogn n’aveva nagins giasts pli cun excepziun da passants che frequentavan las fieras da la cuntrada.

Paucs dis pli tard èn vegnidas stgargiadas las alps, ed ils purs èn ids cun lur manadiras en las alps per manar cun chars e schlieusas lur purment a chasa. Er l’ustier dal bogn aveva in bel muvel en l’alp, ed il famegl è vegnì la saira a chasa cun ina gronda chargia purment: bellas magnuccas d’in excellent chaschiel, blers sters paintg e divers tschigruns. Uss avevan las dunnas blera lavur en chasa cun quests products da las alps. La patruna e Marinella han culà paintg ed emplenì ils brocs ch’ellas avevan svidà betg mal durant il temp da la stagiun. Il patrun ha anc cumprà blers sters paintg per far ina dretga provisiun da bun paintg culà per l’onn futur. Cur ch’èn stadas finidas tut questas lavurs, ha Marinella supplitgà ses patruns per la lubientscha da far ina visita a sia mamma a Salouf, ed ha er retschet quella per il temp da trais emnas. Plain allegrezza ha ella fatg ses fagot, ha dumbrà sia munaida e vis sasezza en possess da passa 42 rentschs. O tge plaschair ha la buna giuvna sentì en ses cor da pudair remetter a sia chara mamma ils fritgs da sia diligenza! Questa bella summetta era in vair tresor per sia mamma Regina; questa munaida era il tribut d’in cor infantil plain amur per sia mamma e ses fragliuns, e sin quella stueva er giaschair la benedicziun dal tschiel. E tge cuntentezza sentiva Marinella en ses cor e tge plaschair, da pudair vegnir en agid a sia mamma! Ella è partida vers chasa; ma sa regurdond d’avair empermess ina visita a dunna Gretta Bischlagna, ha ella l’emprim vulì sa render per in di ad Alvaschein e pir suenter questa visita a chasa sia. Ella è arrivada a bun’ura ad Alvaschein ed è vegnida retschavida da dunna Gretta cun gronda cordialitad. La buna dunna era fitg engraziaivla a Marinella per la gronda stenta che quella aveva sa dà ad Alvagni cun la dunna malsauna, e l’ha vulì tegnair bain en chasa sia. Ella ha servì a la giuvna las meglras chaussas ch’ella aveva en chasa, sco sch’ella vuless tegnair ina perdunanza. Daspera han ellas discurrì da tuttas sorts chaussas, prinzialmain da la sort da Gianin, dal qual n’eran arrivadas naginas novas ils ultims onns. La dolur da la paupra mamma era gronda da betg savair tge sort che ses figl haja en terras estras. Marinella l’ha confortà, schend che ses figl arrivia franc in di u l’auter a chasa, forsa nunspetgadamain cur ch’ella pensia il pli pauc.

Avend las duas dunnas anc urà il rusari, sco che quai è usità en las famiglias ch’han mantegnì il senn religius, ha dunna Gretta manà Marinella en ina pitschna stanzetta, nua che la giuvna dueva durmir. La stanzetta era schubra ed er il letg era surtratg cun ponns alvs sco la naiv. Mobiglias na sa chattavan betg bleras en questa stanza; sper la fanestretta era ina maisa veglia cun ina sutga. La stanza era uschè bassa che Marinella stueva sbassar la testa per betg tutgar cun quella las travs. Vi da la paraid sur il letg pendeva ina tastga ed in corn da pastur; quai era l’equipament da Gianin dal temp cur ch’el fascheva anc il chavrer a Mon. En il chantun sper il letg ha ella observà in matg da flurs setgas che pendeva vi d’ina gutta; ella ha prendì il matg per al contemplar meglier ed ha constatà che quel consistiva da crestas-cot passas, da las qualas ins pudeva apaina distinguer la colur. Quests simpels objects han leventà en la giuvna la regurdanza da si’uffanza e dals dis agreabels ch’ella aveva passentà en termagls innocents sin las pastgiras da la Toissa, e las larmas l’èn siglidas en ils egls. Ditg n’ha ella betg pudì clauder ils egls, e cur ch’ella era sa durmentada, l’han vivs siemis fatschentà cun il temp passà. La damaun è ella levada a bun’ura cun l’intenziun, da prest sa metter en via vers chasa; ma la dunna Gretta l’ha supplitgà e rugà uschè ditg da star anc pli ditg tar ella, fin che Marinella ha empermess da vulair partir pir suenter gentar. Suenter messa han las duas dunnas anc visità la baselgia da Mistail ed èn returnadas pauc avant mezdi a chasa. Suenter gentar è Marinella partida e dunna Gretta l’ha accumpagnà quasi fin a Casti. «O, sche jau avess ina tala figlia!», ha dunna Gretta ditg a sasezza cur ch’ella è returnada plaunsieu a chasa sia. Marinella è ida cun pass rapids vers chasa. A Mon ha ella anc visità sia parenta, nua ch’ella è sa fermada per circa ina mes’ura. Cur ch’ella è arrivada la saira a chasa, è ella vegnida retschavida e beneventada cun amur intima da la mamma e dals fragliuns. Il return d’in bun uffant tar la chasa paterna è semper in mument da gronda allegrezza, e quella regiva lezza saira er en la chasa da dunna Regina Marun.


VI.
[edit]

Quel atun hai fatg ina stupenta bell’aura en nossas valladas alpinas, uschia ch’ils purs han pudì finir cun tutta commoditad lur lavurs champestras. Er la famiglia Marun era stada diligenta ils ultims dis, e Marinella lavurava da gust cun ses fragliuns sin il funs. Essend er l’onn stà fritgaivel, era la situaziun da la famiglia cuntentaivla. Las pajas da Marinella e dals dus frars che faschevan ils famegls tanschevan per las expensas che la famiglia aveva da far per pajas da pasturs e per quints da las alps, ed igl èn anc restads daners per cumprar las victualias ch’als mancavan. La famiglia era fitg cuntenta cun il stadi da sias finanzas, cumbain ch’ella n’era betg ritga; ella aveva il paun da mintgadi, e tut ils members da la famiglia eran sauns e prosperaivels. Essend il segund frar, Andrea, anc famegl a Tinizong, è Marinella sa decidida d’al far la dumengia ina visita. Per al chattar pli facilmain, è ella ida a messa a Tinizong ed ha scuntrà il frar suenter il servetsch divin davant la baselgia. Vesend il patrun dad Andrea la giuvna ch’el enconuscheva, l’ha el envidà a gentar, e Marinella ha acceptà l’invit, il pli per betg stuair ir en in’ustaria. Suenter las vespras l’ha il frar accumpagnà fin a Cunter, e Marinella è arrivada a bun’ura a chasa, leda d’avair chattà ses frar Andrea cuntent e saun. Cuntinuond la bell’aura, è Marinella sa decidida dad er anc far ina visita al pelegrinadi da Ziteil. Ses cor era plain cuntentezza, ed ella na vuleva betg mancar dad ir ad engraziar a la protectura dals paupers ed orfens avant l’altar ch’ella aveva visità tantas giadas en dis da cordoli e d’afflicziun, ma mai bandunà senza confiert e senza pasch en ses cor. Il caluster da Salouf l’ha confidà gugent er quest onn las clavs da la baselgia, e Marinella è ascendida ina damaun marvegl il munt per ademplir si’obligaziun envers la regina dal tschiel, a la quala ella carteva d’esser debitura per sia fortuna. Urond, chantond e racogliend las flurs tardivas sper la via e las sendas ch’ella passava, è ella s’avischinada al lieu da pelegrinadi. Bainduras pausava ella sin ses fitg stentus viadi e considerava cun plaschair la bella vallada che giascheva en il cler sulegl avant ses pes. Ella era tut suletta, nagin uman n’era da vesair en quell’auta regiun; be diversas spezias d’utschels alpins sco pernischs, urblaunas e curnagls vivifitgavan la plauncas stipas da la Toissa gigantica. Faschond in ultim sforz, è ella la finala arrivada a la baselgia. Avend alura ruassà in’urella per sa sfradentar, ha ella avert la porta è entrada ed ha puspè serrà quella. Ina quietezza sepulcrala regiva en il pitschen tempel, ina quietezza che tutga il cor ed al animescha a la devoziun. Marinella è stada surpraisa da la splendur ch’effectuavan ils radis dal sulegl che penetravan tras las fanestras ed illuminavan la fatscha da la Madonna. In dultsch sentiment d’engraziaivladad ha prendì possess dal cor da la pelegrina solitaria. Ella è sa messa en schanuglias davant l’altar ed ha cumenzà ad urar da cor. Ella ha er fatg sias meditaziuns ed ha clamà en memoria tut il bun ch’ella e sia famiglia avevan dastgà retschaiver, è sa regurdada che tut ils members da la famiglia avevan tuts quests onns giudì ina perfetga sanadad, ch’i n’als aveva mai mancà il paun da mintgadi e che ni disgrazias ni auters displaschairs avevan rendì amara lur vita quieta durant ils ultims onns. Ina pasch deliziusa è vegnida en ses cor, ses egls splenduravan d’allegrezza e cuntentezza, ed ella ha dà viva expressiun a ses sentiments, chantond ils imnis da Nossadunna ch’ella saveva a memoria. Avant che bandunar la baselgia, ha ella anc chantà al pe da l’altar la sequenta chanzunetta:

Cur miu cor afflict jeu senta

E miu anim tormentau;

Cur il mal il spirt mi tenta,

Ch’el daventa conturbau:

O Maria, Tü Regina,

Miu refugi es adüna!

Cur me tocca disfortuna

E torment e la dolur,

E l’aurizzi er strasuna

Nel’intern e fa horrur:

O Maria, Tü Regina,

Mes refugi es adüna!

Cur pericul mi sminaçia

Et il mal eis preparau,

Me volend cun glischa façia

Surmanar al grev peccau:

O Maria, Tü Regina,

Miu refugi es adüna!

Cur miseria me tormenta

E miu cor fa sangiunar,

La paupüra me strementa

E me vol del tot sfraccar:

O Maria, Tü Regina,

Miu refugi es adüna!

O Maria, non m’imblida,

Cur me squiçia greva crusch!

Taidla co jeu te salüda,

Te rogand cun debla vusch:

Seies Tü, del çel Regina,

Miu refugi aunc adüna!

Anc in fervent Babnoss ed Ave Maria ha la giuvna recità ed è alura sortida da la baselgia, serrond la porta. In mument è ella sa fermada avant la porta per considerar la bella cuntrada, alura è ella ida tar la funtauna vischina per tegnair là in past frugal e restaurar sias forzas per il return a chasa. Ella aveva apaina cumenzà a mangiar ch’ella è vegnida spaventada d’in culp da schluppet ch’ha rebattì da l’autra vart da la collina sur la baselgia. Ella è siglida en pe ed ha guardà enturn; ma quasi en il medem mument è cumparì sisum la collina in chatschader ed avend quel observà la giuvna a la funtauna, è el descendì ed ha dirigì ses pass direct vers quella. Observond Marinella quai, ha ella piglià gronda tema e vuleva fugir; ma avant ch’ella possia exequir sia fugia, è il chatschader sa fermà paucs pass davent da la giuvna e l’ha considerà cun in’egliada, da la quala ins na saveva betg, sch’ella exprimia dapli la surpraisa e timiditad u il sentiment d’allegrezza. In mument sulet ha el retardà, alura l’ha el salidà, schend: «Ludà saja Jesus Cristus!» – «Semper saja ludà», ha respundì la matta timida cun vusch tremblanta, stond davant ella in grond e bel giuven cun egls vivs ed ardents. Er il giuven era tut perplex, chattond qua en questa solitariadad in’uschè stupenta giuvna tut suletta, e l’emprim mument na saveva el betg, co ch’el duaja cumenzar il discurs; stuend però dir insatg per betg far la figura d’in nar, ha el ditg: «Vus essas ina pelegrina tardiva; da quest temp chatt’ins darar insatgi a Ziteil.» Avend el pronunzià quests pleds cun ina vusch amiaivla, è la giuvna revegnida in pau da sia tema ed ha respundì: «Jau n’hai betg gì occasiun da frequentar il pelegrinadi durant la stad; avend però empermess da visitar mintg’onn questa baselgia, ed avend jau uss per intgins dis liber e siond l’aura uschè bella, hai jau anc vulì satisfar l’ultim mument a mi’empermischun, quai che na m’ha betg custà tanta stenta e fadia, essend che jau abitesch a Salouf ch’è vischnanca la pli vischina da Ziteil». – «Vus essas da Salouf?», ha il giuven cuntinuà. «Avant blers onns enconuscheva jau er da quels da Salouf; ma dapi che jau sun stà en l’Italia ed en autras terras n’enconusch jau nagin pli, cumbain che jau me regord gugent e savens da las uras agreablas, durant las qualas jau termagliava cun ina svelta mattatscha da Salouf che pertgirava las nursas ed ascendeva la Toissa durant la stad cun ses bab. O tge dis ventiraivels che quels eran!» Durant ch’il giuven ha ditg quels pleds, èn ils egls da Marinella s’emplenids cun larmas ch’ella n’ha l’emprim mument betg pudì al respunder; observond il giuven quest’emoziun da la giuvna, è el vegnì en grond embrugl, temend da forsa l’avair offendì cun ses pleds. «Vus n’avais betg da temair insatge da mai», ha el ditg per quietar la matta. La giuvna era entant sa calmada in pau ed al ha respundì cun vusch debla: «I n’è betg stà la tema che m’ha commuventà, mabain la surpraisa da vesair uschè nunspetgadamain davant mai in giuven ch’ha dasdà en mai reminiscenzas agreablas da mi’emprima giuventetgna; sche jau na me sbagl betg, essas vus Gianin – perdunai, che jau As numnel senza auters predicats – il qual pertgirava avant circa diesch onns las chauras da Mon e termagliava cun la pitschna nursera da Salouf. Jau sun quella nursera, jau sun Marinella!»

«Vus essas la pitschna Marinella?», ha il chatschader ditg cun surpraisa, «la pitschna Marinella che divertiva ils tschuts cun ses bel chant e ma visitava en mia chamonetta a la Motta Vallacca? O tge plaschair ma fai da chattar mia veglia amia! Ma co che Vus As essas midada; da quel temp eras Vus ina mattetta, ed uss essas Vus gronda, prosperaivla e flurinta.» – «Jau observ vi da Vus la medema midada; Vus eras dal temp cur che nus faschevan ils pasturs er be in mattet, ed uss essas Vus in signur, grond e ferm, sco ch’ins vesa paucs da quels qua tar nus», ha respundì Marinella cun in sentiment d’admiraziun, considerond il bel giuven cun egls glischants. «Avant tut», ha cuntinuà Gianin – el era propi il chatschader – «As stoss jau engraziar per il blers e buns servetschs che Vus avais prestà questa stad a mia mamma en il bogn d’Alvagni; ella na vegn mai unfisa d’As ludar. Vus l’avais tgirà sco ina vaira figlia, e quai n’As vegn jau mai ad emblidar, mia buna Marinella.» Gianin è uss sa mess a seser sin ina platta sper Marinella, e quella al ha envidà da parter cun ella ses past frugal e Gianin ha acceptà l’invit; el ha però er avert sia tastga e prendì da quella ina bella pulpa ed in toc paun alv e necessità si’amia, dad er gustar sia marenda. Els èn anc sesids ditg sper la funtauna, discurrind dal temp passà e relatond l’in a l’auter quai ch’era succedì cun els, dapi ch’els n’eran betg pli sa vesids.

Els eran uschè beads ch’els n’han betg observà co ch’il temp e passà e ch’il sulegl s’avischinava al Curvér. Ma la finala è Marinella s’auzada schend: «Mes bun ami, igl è temp che jau ma mettia sin via vers chasa, sche jau na vi betg vegnir surprendida da la notg.» «Jau As accumpogn, buna amia, fin a Salouf», ha respundì Gianin, «Vus n’avais nagut da temair en mia cumpagnia.» Discurrind han els fatg quels paucs pass da la funtauna fin a la porta da la baselgia; là èn els sa fermads, e Gianin ha ditg: «Jau stoss anc far ina curta uraziun qua avant che bandunar quest lieu da la benedicziun». Marinella ha avert la porta e tuts dus èn entrads, han urà intgins ‹Aves› cun profunda devoziun ed han alura bandunà il tempel da las grazias cun sentiments da beadientscha.

Els han prendì la via da vart sanestra da la Toissa, la quala steva qua trista davant els cun sias pastgiras bandunadas. Sin lur via èn els passads tut quels lieus, nua ch’els avevan termaglià d’uffant. Arrivond tar il crap sin il qual Gianin aveva intunà il chant, al qual Marinella aveva respundì da la Toissa, è il giuven sa fermà ed ha ditg: «Ta regordas, Marinella, co che nus avain chantà qua ina giada e che ti m’has bittà da tes zup in matg da crestas-cot cotschnas davant mes pes? En quel sa chattava ina rara cresta-cot alva sco simbol da la puritad e da l’innocenza. Ti m’avevas avertì cun ils dus ultims vers: ‹E la manten mi fresca, bella – Sche tü pro mei vol returnar.› Jau hai pelvaira conservà il bel matg, e sche jau na sbagl betg, sto el anc sa chattar en mia stanza ad Alvaschein. Las flurs vegnan bain ad esser setgas e passas, ma la donatura è pli frestga che mai en mia regurdanza e memoria.»

Els han cuntinuà lur via fin al crest da la Motta Vallacca. La èn els sa fermads e Gianin è s’offert d’accumpagnar Marinella fin a Salouf; ma Marinella n’ha betg acceptà sia cumpagnia, schend ch’ella saja uss prest a chasa. Els han anc discurrì ina pezza ensemen, e cur ch’els èn sa spartids, ha Gianin strenschì il maun da la giuvna e ditg ch’el vegnia in di a Salouf a visitar ella, e Marinella al ha respundì che quai la faschess grond plaschair. Mintgin è uss ì a chasa approfundà en ses patratgs. Gianin ha raquintà a sia mamma da l’inscunter cun Marinella e n’è betg vegnì unfis da ludar la stupenta giuvna che pareva gia d’avair conquistà in ferm post en ses cor. Nus n’al vulain betg disturbar en ses siemis e sias fantasias ch’al occupavan cun sia sort futura, mabain vulain raquintar sia vita da quel mument, cur che nus al avain bandunà a Vienna. Il prinzi, ses signur, enstagl da star be in onn a Vienna, sco ch’il duca aveva destinà, è restà quasi dus onns en questa citad. Enconuschent el il mal che Gianin sentiva per sia patria, al ha el dà pli grond’occupaziun, al faschond instruir en diversas scienzas per la vita pratica, per ch’il giuven emblidia in pau si’encreschadetgna. La finala, vers la fin dal segund onn da lur segiurn a Vienna, èn els returnads a Modena, e Gianin era intenziunà da returnar en la patria per far ina visita a sia chara mamma. Ma el aveva fatg il quint senza l’ustier. Il duca ha sez fatg inqual viadi per l’Italia enturn ed ha supplitgà Gianin d’anc vulair spustar ses viadi a chasa per intgin temp. Uschia èn passads anc dus ulteriurs onns fin che Gianin ha pudì returnar a chasa en visita. Uschespert sco ch’el ha gì retschet la lubientscha dal signur, è el sa mess sin via; pertge ch’el aveva gia daditg ennà preparà tut per ses viadi. Da Modena a Como n’era il viadi betg stentus; a Como è el s’embartgà ed arrivà en dus dis a Clavenna. Là ha el chattà viturins da Lantsch, als quals el ha surdà sia cassa. Cun sia valisch si dies è el passà la Bregaglia ed il Pass dal Set ed arrivà en Surses. O co ch’al batteva il cor, pli datiers ch’el vegniva a ses vitg natal! Cumbain ch’el era passà avant onns tantas giadas per questa via, nagin che n’al enconuscheva pli. El era in giuven da stupenta cumparsa e fitg bain vestgì; tut ch’al tegneva per in signur. Arrivond a Tinizong e Savognin, ch’el pudeva vesair il Curvér e la Toissa e tscherner il pelegrinadi da Ziteil, las alps d’enturn e la Motta Vallacca ed il guaud, nua ch’el aveva pertgirà las chauras avant circa diesch onns, al èn siglidas las larmas. El ha pensà als dis passads, als termagls da la giuventetgna ed a sia buna mamma, la quala el dueva vesair en paucas uras. Senza sa dar d’enconuscher a nagin ha el cuntinuà cun pass rapids ses viadi ed è arrivà a chasa che la notg aveva gia derasà ses vel stgir sur la vallada. En la stiva da la chasa paterna ardeva ina glischetta ed il giuven è ascendì cun lev pass la stgala ed entrà en la stanza, en la quala el n’ha chattà quest mument nagin. El ha pendì sia valisch vi d’ina clavella ed è sa mess a maisa, sperond ch’i cumparia prest insatgi. En paucs muments è s’avert l’isch da la stiva e la mamma è entrada. Ella è stada surstada da vesair in ester sper la maisa; ma Gianin è s’auzà ed ha clamà: «Chara mamma, na m’enconuschais Vus betg pli?» Il proxim mument èn mamma e figl s’embratschas ed han spons larmas d’allegria. In sentiment da beadientscha ha prendì possess dal cor da la buna dunna Gretta, vesend ella che ses figl era returnà a chasa en in uschè bun stadi. Gia ses exteriur l’attestava che ses figl stoppia avair manà ina buna vita en terras estras, essend el uschè flurint ed in giuven da tala stupenta cumparsa. La mamma è immediat ida a far ina tschaina per il figl e quel al è suandà en cuschina, nua ch’el ha cumenzà a raquintar sias novitads da las terras estras. Pir tard la notg èn mamma e figl sa mess a durmir.

Vesend l’auter di ils vischins d’Alvaschein Gianin, han els fatg egls gross; pertge ch’els chapivan bain che quel stoppia sa chattar en bunas circumstanzas, avend el pudì returnar a chasa sco in signur; e ch’el stueva avair gì buns dis en terras estras, quai cumprovava sia statura e bella figura. Tut discurriva dad el cun grond respect, e tgi ch’al entupava, al beneventava cordialmain. Il terz di ha el retschet novas che sia cassa saja arrivada a Casti, ed el l’ha immediat fatg manar a chasa sia. Ella cuntegneva bella vestgadira e da tuttas sorts regals per la mamma ed er per parents ed enconuschents. Passads ils emprims dis, al è vegnì la quaida d’ascender las muntognas; el ha prendì in schluppet da chatscha ed è partì da chasa ina bella damaun fitg marvegl. Pli ad aut ch’el muntava, e pli liber ch’el respirava en la frestga aria alpina. Quantas selvaschinas ch’el ha sajettà na savain nus betg; ma nus avain gia anticipadamain raquintà ch’el aveva chattà a Ziteil sia veglia amia Marinella, ch’el l’aveva accumpagnà fin a la Motta Vallacca e l’aveva empermess da la visitar in di a Salouf. Cur ch’el è returnà quella saira a chasa, ha el raquintà a la mamma ses inscunter cun Marinella e la mamma ha immediat accurschì che questa giuvna haja fatg ina grond’impressiun sin ses figl; ma enconuschend la mamma Marinella sco in’excellenta giuvna, ha ella raquintà a Gianin, co che tut respectava ad Alvagni questa stupenta giuvna causa sia modestia, ses buns depurtaments, sia diligenza ed abilitad, qual agid ch’ella purtava a tuts malsauns, co ch’ils patruns la pudevan confidar tut lur economia e co ch’ella vegniva tegnida da quels sco ina figlia e betg be sco ina servienta. Gianin ha confessà sinceramain a sia mamma che questa Marinella fiss l’emprima giuvna ch’el tschertgass per sia consorta, sch’el avess l’intenziun da maridar, e la mamma al ha respundì: «Ina meglra dunna che quella na chattassas ti betg en l’entira vallada, ed jau la beneventass da cor sco mia figlia.»

Quests pleds da sia chara mamma han dà ina fixa direcziun al pensar dal brav giuven, e Marinella ha cumenzà a furmar il center da ses sperar; el l’entesseva en tut sias fantasias e l’univa cun sia sort futura. En paucs dis era madirada en ses intern ina resoluziun. In di da bell’aura ha el puspè prendì ses schluppet per ir a chatscha. El ha ascendì il conturn da la Toissa; el era però fatschentà uschè ferm cun ses patratgs ch’el ha fatg pitschna attenziun da las selvaschinas ch’el vuleva tschertgar. Suenter mezdi ha el dirigì ses pass direct vers Salouf ed è arrivà là gia a bun’ura. El ha cun ina giada tschertgà la chasa da Placi Marun e l’ha prest chattà cun agid d’ina mattatscha ch’era sin via. Marinella steva gist per sortir da la chasa, cur ch’il chatschader è arrivà tar quella. Ella al ha beneventà decentamain ed al ha manà en stiva tar la mamma. «Mamma», ha ella ditg, «quest giuven è il Gianin Guetgin, dal qual jau As hai raquintà tant dal bun.» La mamma Regina è s’auzada ed al ha beneventà cun tutta cordialitad ed al ha envidà da seser en davos maisa. Il bun Gianin era tut perplex e na saveva betg, tge respunder. El ha observà en questa stiva ina nettezza ch’el n’aveva betg tschertgà en ina chasa da purs e da glieud paupra, e quai ha anc auzà sia bun’opiniun ch’el aveva da questa famiglia. Marinella era ida en tschaler per ina cuppa cun latg ed in toc chaschiel, e dunna Regina ha offert al giast questa marenda frugala. Gianin ha acceptà la marenda, pli per cuntentar la buna dunna che per dustar sia fom che n’era betg gronda. Mamma e figlia èn alura sa messas er ellas a maisa ed han discurrì cun lur giast. Suenter in discurs che pudeva avair durà circa in’ura, è Gianin daventà in pau inquiet; el sentiva che la decenza dumondia ch’el s’absentia; ma el n’era betg anc arrivà al scopo da sia visita e n’aveva betg il curaschi d’externar quai ch’el bramava; la finala ha el però piglià curaschi e, sa vulvend vers la mamma Regina, ha el ditg: «I vegn ad esser temp per mai da me render a chasa; ma jau n’As pos betg bandunar, senza as supplitgar per ina favur. Jau na vi betg far ina lunga introducziun, mabain vegn immediat a la chaussa. Jau as rog, buna dunna Regina, per il maun da Vossa figlia Marinella, sche quella po sa resolver d’acceptar mia proposta da matrimoni. I na sa tracta betg d’As privar gia uss da l’assistenza da Vossa buna figlia, per uschè ditg sco che Vus avais basegn da quella. Ma avant che jau partia per l’Italia, fiss jau gugent tschert e segir da pudair, cur che jau return pli tard a chasa, fundar mi’economia cun ina giuvna che jau am da cor e stoss stimar causa sias bleras bunas qualitads. Jau as rog tuttas duas d’exaudir mi’instanta supplica e da ma dar en viadi la speranza che jau possia realisar in di ils giavischs da mes cor».

Questa dumonda da Gianin era vegnida fatga uschè nunspetgadamain che la mamma e la figlia eran tut perplexas; la mamma ha dà in’egliada sin sia figlia, sco sch’ella vuless dumandar, tge resposta ch’ella duaja dar. Marinella era daventada cotschna sco in burnì e na dastgava betg auzar ils egls. Stuend la mamma dar ina resposta al giuven, il qual la plascheva, ha ella ditg: «Vus faschais onur a nossa famiglia cun Vossa proposta. Jau na sai betg, tge che Marinella pensa da questa chaussa; ma sche ella As vul dar ses maun, la conced jau quai, crajend ch’ella na chattia betg in meglier um che Vus.» In’egliada glischanta da Marinella ha engrazià a la mamma per questa resposta, ed er ils egls da Gianin chamegiavan cuntentezza. El è sa vieut vers Marinella e l’ha dumandà: «E tge resposta ma dat mi’amia?» Enstagl da dar ina resposta, ha Marinella purschì ses maun a Gianin, il qual al ha strenschì, e la lia per la vita è stada fatga. Gianin ha uss anc communitgà ses plans ch’el aveva fatg per l’avegnir: «Mia mamma cumenza ad esser veglia e debla», ha el ditg, «ed jau na la poss betg laschar a chasa suletta. Jau vom puspè a Modena, ma be per in u dus onns, alura return jau a chasa per star cun la mamma e l’embellir ils dis da sia vegliadetgna. Jau bandun navidas mes bun servetsch a Modena, ma mi’obligaziun envers la mamma va avant. Quest mument ma vegn in bun patratg; forsa ch’in da Voss dus figls, il Giusep u l’Andrea, ma pudessan remplazzar a Modena; in meglier servetsch na chattan els betg ed in’uschè gronda paja na retschaivan els nagliur. Jau sun persvas ch’il duca prenda in da Voss figls, e forsa tuts dus, en servetsch, sche jau als recumond. Sch’els vulan, san els en circa trais emnas vegnir cun mai a Modena; jau sun segir da chattar per omadus buns servetschs. Els gudagnassan là quatter giadas dapli che qua en nossa terra. Vus pudais As cussegliar cun vossa famiglia, tge che Vus vulais far; dumengia ad otg vegn jau per la resposta.» Dunna Regina ha empermess da discurrer da quella chaussa cun ses dus figls, e Gianin è partì vers chasa, suenter avair dà in cordial cumià a Marinella ed a la mamma Regina. Apaina arrivà a chasa, ha Gianin raquintà a la mamma, tge che saja daventà quel di e tge plans ch’el haja fatg per l’avegnir. Dunna Gretta ha approvà tut quai che ses char figl aveva fatg ed intenziunava da far, ed al ha benedì.

Dunna Regina ha fatg clamar la proxima dumengia ses dus figls vegls ed ha tegnì cussegl cun quels e cun Marinella davart la proposta da Gianin. Giusep ed Andrea èn stads da l’opiniun da Gianin; els vulevan tschertgar lur fortuna en l’Italia ed èn sa resolvids dad ir a Modena, sperond che lur quinà futur als vegnia a sustegnair en tuts rapports, e la mamma, sa fidond dals pleds da Gianin, ha dà ses consentiment al plan dals dus frestgs giuvens. Arrivond Gianin la proxima dumengia a Salouf per la resposta, è tut stà reglà dalunga. Gianin è s’offert dad el metter a disposiziun tut ils daners da spendi per ils dus frars, da maniera che quels èn prest stads pinads per il viadi. Ina pitschna valisch che cuntegneva intgina vestgadira per ils dus frars Maruns è vegnida manada la saira a Cunter, nua ch’in viturin da Lantsch la dueva chargiar per manar a Clavenna. Otg dis pli tard è Gianin arrivà a Salouf per prender ils dus Maruns cun el. Suenter in cumià dolurus èn ils trais giuvens partids, ed er Marinella è sa messa anc quel di en viadi vers Alvagni, ha però visità tenor giavisch da Gianin quella saira la mamma da quel per la consolar e confortar da la partenza da ses char figl. Gia l’autra damaun è ella cumparida a bun’ura al bogn ed ha cuntinuà cun ses servetsch.

Gianin aveva fatg ina gista calculaziun areguard ils dus frars Marun. Cur ch’el è arrivà il sisavel di da ses viadi a Modena, è il charrotschier ch’al aveva substituì durant las sis emnas da si’absenza immediatamain vegni licenzià, essend ch’el n’era betg sa depurtà per cuntentientscha da la signuria. Giusep Marun ha pudì entrar sco segund charrotschier dal duca e servir sper Gianin ed emprender da quel exactamain il servetsch. Essend el in giuven adester e spert, era el gia suenter trais mais in perfetg charrotschier. Andrea aveva Gianin plazzà cun agid dal maiordom ducal sco servitur en ina buna chasa, nua ch’el pudeva emprender perfetgamain ses servetsch. Suenter in mez è mort in servitur dal duca, ed Andrea è vegnì per recumandaziun da l’administratur en la plazza da quel. Omadus frars eran diligents e propers e sa depurtavan per cumplaina cuntentientscha da la signuria. Giusep saveva uss substituir cumplainamain Gianin, e quest ultim ha prendì suenter in onn sia demissiun per returnar en patria. Avend el externà a l’administratur ses giavisch da returnar a chasa, è el vegnì cità in di davant il duca ed ils prinzis, ils quals perdevan navidas lur excellent charrotschier. «Pertge vulais Vus bandunar voss servetsch?», al ha dumandà il duca; «n’essas Vus betg cuntent cun Voss salari? En quest cas sun jau pront d’auzar quel fin che Vus essas cuntent.» Gianin ha respundì: «Jau sun fitg cuntent cun mia paja e cun il tractament; jau hai bler d’engraziar a Sia Autezza ducala. Ma jau sun il sulet figl da mia mamma, la quala è uss veglia. Jau na la poss betg laschar suletta a chasa en mauns esters; jau vi mez avair cura per ella e la levgiar ils dis da sia vegliadetgna. Quai è il vair motiv, per il qual jau giavisch da repatriar. Dal reminent è Sia Autezza uss provedida cun in charrotschier, dal qual Ella po sa fidar sco da mai; jau garantesch che Giusep Marun è in giuven che merita tutta confidenza». Il duca ha stuì conceder ch’il motiv per il qual ses charrotschier veglia repatriar, saja in nobel e bain fundà, ed el al ha licenzià, ma betg cun mauns vids. El al ha dà ina bella summa da daners per regal ed al ha anc destinà ina pensiun annuala da 400 liras. Giusep è daventà ses successur cun il medem salari che Gianin aveva. Paucs dis pli tard è Gianin sa mess en viadi vers chasa.

A chasa n’era durant quest onn succedì nagut extraordinari. Dunna Regina aveva retschet las bunas novas che ses dus chars figls sajan bain plazzads e cuntentissims cun lur sort, e quai l’ha confortà. L’onn era stà fritgaivel da maniera che dunna Regina na stueva betg temair l’enviern. Marinella aveva er quest onn servì en il bogn, aveva gia fatg la fin da settember sia solita visita a chasa ed era gia returnada ad Alvagni en ses servetsch. Ses patruns na la tegnevan betg sco ina fantschella, mabain sco ina figlia. In di ha Marinella stuì ir a Surava a far ina cumissiun per il patrun. I cumenzava gia ad esser in pau da brin, cur ch’ella è returnada la saira. Entrond en stiva, ha ella observà in signur a la maisa che seseva cun il dies vers la porta. Dond la giuvna la buna saira a la patruna, è il giast sa vieut, è s’auzà ed ha purschì il maun a la giuvna. Quella è surstada in mument, ma be in mument, alura ha ella strenschì il maun – da Gianin, il qual era quest giast tardiv. El aveva fatg ses viadi a chasa sur l’Alvra, per gia l’emprim di visitar sia Marinella. L’allegrezza da la giuvna na vulain nus betg descriver. Gianin l’ha purtà cordials salids dals dus frars a Modena e l’ha er consegnà 200 rentschs per la mamma Regina, ils quals ils dus frars avevan tramess cun Gianin a lur chara mamma. Gianin è sa fermà circa duas uras en il bogn, na vuleva però betg pernottar là, schend ch’el na possia betg resister a la brama, da vesair sia chara mamma. Marinella al ha stuì empermetter da vegnir l’auter di ad Alvaschein. Essend Gianin partì vers chasa, ha Marinella confidà a ses patruns sut discreziun las relaziuns, en las qualas ella steva cun Gianin, e quels l’han gugent dà in concedi d’intgins dis per ch’ella possia far sia visita ad Alvaschein ed a sia mamma. Gia l’autra damaun a bun’ura è ella sa messa en viadi per Alvaschein. Ella è vegnida retschavida là cun gronda cordialitad. Suenter mezdi è ella ida a chasa sia e Gianin l’ha accumpagnà fin a Mon. Els èn sa cunvegnids da visitar il terz di ensemen il pelegrinadi da Ziteil. Arrivond Marinella uschè nunspetgadamain a chasa, ha la buna mamma piglià tema, crajend ch’i saja succedì insatge extraordinari cun sia chara figlia; ma Marinella l’ha prest gì calmà, cur ch’ella ha raquintà che Gianin saja arrivà da Modena ed haja purtà cordials salids da Giusep ed Andrea. Ils 200 rentschs ha Marinella surdà a la mamma, e quella ha benedì ses dus buns figls per quest benefizi. Cun quella summa e cun la paja da Marinella pudeva dunna Regina alimentar quest enviern andantamain tut la famiglia, senza stuair temair la miseria.

Il terz di sa chattavan Gianin e Marinella a Ziteil, ed anc pliras autras persunas eran vegnidas al pelegrinadi; Marinella aveva numnadamain supplitgà il reverendissim signur plevon da Salouf da leger quel di la s. messa a Ziteil. Passadas las funcziuns en baselgia, han Gianin e Marinella giavischà da discurrer cun il signur plevon; quel als ha dà in’audienza. Gianin e Marinella han communitgà al plevon lur spusalizi e prendì cussegl dal venerabel ed experimentà um sur diversas chaussas. Il spiritual als ha dà commensurada instrucziun e bunas admoniziuns per l’avegnir. El als ha mess principalmain a cor la cura per lur mammas ed als ha animà a la pietad che saja la vaira funtauna da la cuntentezza e fortuna en quest mund e la meglra guida per l’auter mund. Il giuven e la giuvna eran fitg edifitgads dal sabi discurs dal vegl plevon. Gianin ha accumpagnà Marinella fin a Salouf per salidar dunna Regina e la purtar las bunas novas da ses dus figls absents. El è vegnì retschet da dunna Regina e da ses uffants cun gronda cordialitad. El ha relatà a la famiglia tut quai ch’era succedì durant quest onn cun ils dus figls absents. Dunna Regina è stada fitg cuntenta cun las novas che Gianin l’ha purtà ed è s’allegrada cun si’entira famiglia da la fortuna che ses dus chars figls avevan chattà a Modena. Gianin ha uss anc discurrì cun dunna Regina davart las nozzas cun Marinella, las qualas èn vegnidas fixadas per il mais da schaner, durant il tschaiver. Marinella è sinaquai anc returnada per paucas emnas ad Alvagni ed è alura vegnida a chasa. Sia sora Mengia, ina matta da circa 16 onns, è entrada en ses servetsch en il bogn d’Alvagni.

Il di da nozzas era arrivà. La famiglia Marun è sa rendida gia la damaun fitg marvegl ad Alvaschein, nua che las nozzas èn vegnidas celebradas en tutta modestia senza nagina pumpa. Al past ch’è vegnì tegnì en la chasa dal spus èn sa participads ultra da las duas famiglias be anc il mainaspus e la mainaspusa. Gianin n’aveva betg empustà sunaders per sias nozzas, sentind che quest di saja in di memia serius per sautar e ballar e nagut main che adattà per excess e sfranatezza. Vers saira ha el sez accumpagnà sia sira cun ses uffants a Salouf. Marinella è stada surpraisa da l’ornament ch’ella ha chattà en la stiva da ses spus. Ultra d’intgins bels maletgs che represchentavan scenas e persunas religiusas, pendeva il corn e la tastga da chavrer en in chantun sper in matg da crestas-cot passas. Cun bucca rienta ha ella dumandà Gianin, pertge ch’el haja plazzà questas chaussas vi da la paraid da la stiva ed el l’ha respundì: «Per dus motivs pendan quests objects vi da questa paraid, primo per ma far endament mintga di mia bassa naschientscha e ma preservar da la superbia, e secundo per ma regurdar als bels dis da mia uffanza, cur che jau aveva plaschair da las bellas flurs e termagliava en pura innocenza cun tai durant il temp che jau fascheva il pastur». La giuvna consorta è stada cuntenta cun questa resposta, ella correspundeva cumplettamain a sias ideas. Gianin e Marinella èn sa sentids fitg fortunads en lur matrimoni; tranter els regiva in’armonia cumpletta.

Gianin è sa resolvì da far il pur. El possedeva be pauc funs, ma el ha cumprà in bel frust ch’era gist venal en sia vischnanca ed ha cumenzà si’economia. El ha anc gì d’emprender bler, essend ch’el n’aveva fin uss mai fatg il pur; ma el era diligent e s’instruiva tras ils buns cussegls e l’exempel da ses vischins ch’enconuschevan l’agricultura e l’allevament da muvel. El è uschia vegnì fitg bain vinavant en sia economia; ins al tegneva prest per in dals pli ritgs purs d’Alvaschein. El era er fitg stimà da ses convischins pervi da sias enconuschientschas en fatgs dal vischinadi ed è vegnì elegì suenter paucs onns en il magistrat dal lieu ed en il decasteri u tribunal. Dapertut era el activ ed operava a favur da la pasch e d’in progress raschunaivel. Sia Marinella el amava da tut ses cor, essend quella en tuts reguard ina dunna da vaglia, sco ch’ins chattava paucas da quellas en questa vallada. Ella sa distinguiva tras pietad, diligenza, nettezza ed in senn economic, ma er tras beneficenza e generusitad envers ils paupers. Sia sira purtava ella sin ils mauns, da maniera che quella aveva vairamain ina bella saira da sia vita e benediva ses figl e sia brit. Er la famiglia Marun a Salouf steva bain. Ils dus frars a Modena gudagnavan bler e sustegnevan mintg’onn generusamain lur famiglia. Suenter diesch onns è Giusep returnà a chasa ed ha fabritgà ina bella chasa. Ses dus frars pli giuvens avevan er chattà bunas plazzas en l’Italia cun agid da Giusep ed Andrea e sa tegnend tuts ensemen sco la rascha è la famiglia prosperada excellentamain, daventond cun il temp ritga e pussanta ed er en tuts reguards fitg respectada; ils figls èn pli tard vegnids onurads cun divers uffizis da la vischnanca. Cun il temp è il matrimoni da Gianin e Marinella vegnì benedì cun ina numerusa descendenza: quatter mats e trais mattas als aveva Dieu regalà. L’emprim quità dals geniturs era quel, da dar a lur uffants en tuts rapports ina buna educaziun religiusa e morala e da disar tuts a la diligenza ed activitad, savend che quai als conservia il meglier dals vizis e da la decadenza. E pelvaira, ils uffants han fatg onur ed allegrezza a lur geniturs, e la famiglia Guetgin è restada ditg ina da las pli stimadas en l’entira cuntrada. Tut la descendenza aveva er ertà dals geniturs pietus ina gronda veneraziun e speziala confidenza per il pelegrinadi da Ziteil, il qual ils Guetgins frequentavan fitg savens ils dis d’allegrezza, sco er ils dis da tristezza e da tribulaziuns. Il medem senn e spiert religius e ferm caracter viril regiva er en las famiglias dals frars Marun a Salouf, las qualas èn arrivadas cun il temp ad ina bainstanza considerabla e giudevan gronda stima a Salouf ed en l’entira vallada.

Vegnind a la fin, pudain nus dir cun buna raschun: Dieu ha vesaivlamain remunerà la pietad, diligenza e perseveranza da quests simpels, ma buns umans cun fortuna terrestra e cun la pasch e cuntentezza dal cor.


Indicaziuns bibliograficas[edit]

Transposiziun da la versiun en ‹romontsch fusionau› cumparida en: Annalas da la Societad Retorumantscha nr. 1, 1886, p. 205–270.


Licenza[edit]

Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.


Transposiziun:[edit]

I, the copyright holder of this work, hereby release it into the public domain. This applies worldwide.
In case this is not legally possible:
I grant anyone the right to use this work for any purpose, without any conditions, unless such conditions are required by law.

Public domainPublic domainfalsefalse